Son dövrlərdə Ermənistan və Avropa İttifaqı (Aİ) arasında baş verən hadisələrdən biri Ermənistanın Avropa İttifaqına üzvlük prosesinə start verilməsi ilə bağlı yeni təşəbbüsün Mərkəzi Seçki Komissiyasına təqdim edilməsi oldu. Bu təklif 51 nəfərlik bir qrup tərəfindən hazırlanıb və onların nümayəndəsi olaraq "Respublika" partiyasının sədr müavini Artak Zeynalyan təyin edilib. İndi erməni MSK-sı bu təşəbbüsü ya təsdiqləyəcək, ya da 10 gün ərzində rədd edəcək.
Xatırladaq ki, mart ayında Avropa Parlamenti Ermənistanın Aİ-yə üzvlük məsələsinə dair potensial müraciəti dəstəkləyən qətnamə qəbul etmişdi. İyunun 21-də isə Ermənistan parlamentində dörd qərbyönlü siyasi partiyanın təşəbbüsü ilə Avropa İttifaqına üzvlüklə bağlı referendum keçirilməsi məsələsi müzakirə edildi. Bu partiyalar arasında hökumətin müttəfiqi olan "Respublika" partiyası da var idi. Bir neçə gün sonra parlamentin sədri Alen Simonyan Latviyada bəyan etmişdi ki, yaxın vaxtlarda Ermənistanın Aİ-yə qoşulması məsələsi referenduma çıxarıla bilər. İyulun sonlarında isə Avropa İttifaqı Ermənistanla viza rejiminin liberallaşdırılması üçün danışıqlara başladığını təsdiqlədi.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın bu mövzuya münasibəti ehtiyatlıdır. İki ay əvvəl etdiyi çıxışda N.Paşinyan Aİ-yə üzvlüklə bağlı referendumun keçirilməsi ilə bağlı şübhələrini belə ifadə etmişdi: “Referendum keçirməliyikmi? Əgər bunu etsək, insanlara cavab verməliyik – nə vaxt, hansı müddət çərçivəsində, hansı addımlarla? Avropa İttifaqı özü buna hazırdırmı? Mən bu suallara cavab tapa bilmirəm,” - deyə Paşinyan vurğulamışdı.
Parlament spikeri A.Simonyanın səsləndirdiyi bəyanatlar onun N.Paşinyanla fikir ayrılığı yaşadığını göstərmir. Tam əksinə, hakim partiyanın qərbyönümlü seçicilərin dəstəyini qazanmaq və müxalifətin hökuməti Aİ-yə inteqrasiya prosesində passivlikdə ittiham etməsinin qarşısını almaq məqsədilə belə bir taktika seçdiyi ehtimal olunur.
Görünür ki, Mərkəzi Seçki Komissiyası təşəbbüsü qəbul edəcək. Əks halda, rədd qərarı Paşinyan üçün cəmiyyətin Aİ-yə üzvlük mövzusundakı əhval-ruhiyyəsini daha yaxşı anlamaq üçün bir fürsət ola bilər. Referendum keçirilməsi, təbii ki, Ermənistanın dərhal Avropa İttifaqına qoşulacağı mənasına gəlmir və hətta belə bir müraciət də Aİ-nin bunu mütləq qəbul edəcəyini göstərmir. Bu isə Paşinyan üçün siyasi manevr imkanlarını artırır.
Digər diqqətəlayiq məsələ isə Ermənistanın Aİ-yə üzvlük prosesinin ölkədə konstitusiya islahatlarına yol açmasıdır. Ermənistanın müstəqillik bəyannaməsində qeyd olunan bəzi məqamlar, xüsusilə də qonşularla ərazi münaqişələri, Avropa İttifaqına üzvlük yolunda maneə ola bilər. Üstəlik, Ermənistanın Rusiya ilə hərbi müqavilələri və ölkədəki Rusiya hərbi bazaları da Aİ-yə inteqrasiya prosesini çətinləşdirən amillərdən biridir.
Dünyadakı sürətli dəyişiklikləri nəzərə almağa cəhd göstərən Nikol Paşinyan hər iki tərəfdən – həm Avropa, həm də Rusiya – faydalanmağa çalışır. O, Ermənistanı Avropa İttifaqına mümkün qədər yaxınlaşdırmağa çalışacaq, lakin eyni zamanda Rusiya ilə də əlaqələrini qoruyacaq.
Nəticədə Ermənistanın Avropa İttifaqına üzvlüklə bağlı referendum keçirməsi ehtimalı böyükdür və bundan sonra Avropa İttifaqının necə reaksiya verəcəyi maraqla gözlənilir.
Ermənistanın Avropa İttifaqına (Aİ) üzvlüyə namizəd statusu almaq arzuları son illərdə beynəlxalq gündəmdə geniş müzakirə olunur. Bu iddialar xüsusilə Ermənistanın Aİ ilə siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik sahələrində əlaqələrini gücləndirmək istəyini nümayiş etdirir. Avropa İttifaqının postsovet ölkələri ilə əlaqələrinə nəzər salsaq, bu arzuların əsasən illüziya olduğunu göstərən bir sıra faktlar, presedentlər və arqumentlər mövcuddur.
Xatırladaq ki, Avropa İttifaqı postsovet məkanında bir neçə ölkəyə üzvlüklə bağlı müxtəlif vədlər verib, amma bu vədlər çox zaman konkret addımlarla müşayiət olunmayıb. Məsələn, Ukrayna və Gürcüstan kimi ölkələr Aİ ilə assosiasiya sazişləri imzalayıblar və müəyyən dərəcədə yaxınlaşma siyasəti həyata keçiriblər. Həmin ölkələr hələ də tamhüquqlu üzvlükdən uzaqdırlar və Aİ-dən konkret bir üzvlük perspektivi əldə etməyiblər. Aİ, postsovet məkanındakı ölkələrə daha çox "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsində inteqrasiya perspektivləri təqdim edir, lakin bu proqram da real üzvlük imkanı yaratmır.
Ermənistan Aİ ilə münasibətlərini inkişaf etdirmək və hətta üzvlük perspektivini gücləndirmək üçün müxtəlif diplomatik addımlar atır. Lakin Ermənistanın bu arzuları bir sıra səbəblərə görə illüziya olaraq qalır. Aİ, Ermənistanı üzvlük üçün kifayət qədər demokratik və iqtisadi sabitliyə malik ölkə hesab etmir. Bundan əlavə, Ermənistanın Rusiya ilə mövcud sıx münasibətləri və Avrasiya İqtisadi İttifaqına üzv olması Aİ ilə inteqrasiyanı çətinləşdirir. Ermənistanın təhlükəsizlik baxımından Rusiya ilə sıx əlaqələri də Aİ üzvlüyü yolunda ciddi maneədir.
Gürcüstan və Ukraynanın Avropa İttifaqı ilə əlaqələrinin tarixi göstərir ki, Aİ postsovet ölkələrinə yalnız müəyyən dərəcədə inteqrasiya imkanları təqdim edir, ancaq tam üzvlük məsələsində qəti addımlar atmır. Gürcüstan Aİ ilə assosiasiya sazişi imzalayıb və Şərq Tərəfdaşlığı proqramında fəal iştirak edir. Lakin bu günə qədər Gürcüstanın üzvlük məsələsində real irəliləyiş əldə olunmayıb. Ukrayna isə 2014-cü il Euromaidan hadisələrindən sonra Aİ-yə yaxınlaşmağa çalışsa da, bu ölkə də üzvlük məsələsində ciddi maneələrlə üzləşib. Ukraynanın vəziyyəti postsovet məkanında Aİ-nin strategiyasını açıq şəkildə ortaya qoyur: bu ölkələrə yalnız vəd verilir, lakin üzvlük perspektivi hələ də qeyri-müəyyəndir.
Aİ-nin Ermənistana inteqrasiya perspektivlərini təklif etməsi əsasən siyasi və iqtisadi sahələrdə əməkdaşlığı dərinləşdirmək məqsədi daşıyır. Lakin bu, real üzvlük perspektivi yaratmır. Aİ Ermənistan kimi ölkələrə daha çox islahatlar həyata keçirmək, korrupsiya ilə mübarizə aparmaq və insan hüquqlarını gücləndirmək məqsədilə yardım göstərir. Bu tədbirlər ölkənin daxili inkişafına töhfə versə də, Aİ üzvlüyü üçün zəruri olan ciddi struktur islahatları həyata keçirilməyib. Ermənistanın mövcud iqtisadi vəziyyəti və siyasi sistemi Avropa standartlarına uyğun olmadığı üçün Aİ bu ölkəni üzvlük perspektivinə yaxın hesab etmir.
Ermənistanın Aİ-yə üzvlük iddialarının illüziya olmasının digər bir səbəbi isə bu ölkənin Rusiya ilə mövcud strateji ittifaqıdır. Ermənistan Avrasiya İqtisadi İttifaqı və Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) üzvü kimi Rusiya ilə sıx əlaqələr saxlayır. Bu əlaqələr Ermənistanın Aİ ilə münasibətlərində strateji məhdudiyyətlər yaradır. Rusiya Ermənistan üçün təhlükəsizlik təminatçısı rolunu oynayır və bu səbəbdən Ermənistanın Aİ-yə tam inteqrasiyası Rusiya tərəfindən mənfi qarşılanacaq və ölkənin regional siyasətinə zidd olacaq. Bu reallıq Ermənistanın Aİ-yə yaxınlaşma arzularını məhdudlaşdırır və illüziya olaraq qalmasına səbəb olur.
Ermənistanın Aİ üzvlüyünə namizəd olmaq arzuları bir çox amillərə görə illüziya olaraq qalır. Aİ-nin postsovet ölkələrinə üzvlüklə bağlı yalnız vədlər verməsi və qəti qərarlar qəbul etməməsi Ermənistanın da üzvlük perspektivlərini qeyri-real edir. Ermənistanın mövcud siyasi, iqtisadi və geopolitik vəziyyəti bu ölkənin Aİ ilə tam inteqrasiyasını mümkünsüz edir. Bu səbəbdən Ermənistanın Aİ-yə üzvlük arzuları real addımlara çevrilmək üçün hələ uzun yol qət etməli və ciddi islahatlar həyata keçirməlidir. Avropa İttifaqı isə Ermənistana qarşı daha çox yardım və dəstək siyasəti həyata keçirərək real üzvlük perspektivlərindən uzaq durmağa davam edəcək.
Ermənistanın Rusiyadan siyasi, iqtisadi, maliyyə, sənaye, energetika və yanacaq baxımından asılılığı uzun illərdir regional və beynəlxalq proseslərdə əsas müzakirə mövzularından biridir. Bu əlaqələr yalnız strateji tərəfdaşlıq deyil, həm də Ermənistanın məcburi seçimləri ilə bağlıdır. Bu məqalədə Ermənistanın Rusiyadan asılılığını dəstəkləyən faktlar, arqumentlər və beynəlxalq sənədlərə istinad edərək, həmçinin Ukraynadakı hərbi əməliyyatlarla bağlı Rusiyaya tətbiq olunan sanksiyalardan yayınmaq üçün Ermənistanın tranzit məkan olaraq necə istifadə edildiyini təhlil edəcəyik.
Ermənistanın siyasi və hərbi təhlükəsizlik baxımından Rusiya ilə əlaqələri olduqca güclüdür. Ermənistan Rusiya ilə bir neçə mühüm təhlükəsizlik təşkilatının üzvüdür: bunlar Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Avrasiya İqtisadi Birliyi (AİB) kimi təşkilatlardır. Ermənistanın hərbi bazaları və təhlükəsizlik siyasəti KTMT çərçivəsində Rusiya ilə sıx əlaqəli olmaqla yanaşı, Ermənistanın hava məkanının qorunması da əsasən Rusiyaya aiddir. Məsələn, Gümrüdə yerləşən 102-ci hərbi baza Ermənistanın təhlükəsizliyində vacib rola malikdir.
İqtisadi sahədə Ermənistanın əsas ticarət tərəfdaşı Rusiyadır. Ermənistanın ixracının böyük hissəsi Rusiyaya yönəlir və bu əlaqə xüsusilə enerjidaşıyıcıları və sənaye məhsullarının tədarükündə daha çox hiss olunur. Ermənistanın Rusiya ilə Avrasiya İqtisadi Birliyinə üzv olması isə onun iqtisadi inteqrasiya prosesini dərinləşdirir. Bu birliyin çərçivəsində Ermənistan sərbəst ticarət rejimlərindən istifadə edir, amma bu rejimlər Ermənistanın iqtisadi suverenliyini məhdudlaşdırır. 2022-ci ilin məlumatlarına görə, Ermənistanın Rusiya ilə ticarət dövriyyəsi 2 milyard dollardan çox olub və bu, ölkənin ümumi ticarət balansına əhəmiyyətli təsir göstərir.
Ermənistanın enerji təhlükəsizliyi də Rusiyadan birbaşa asılıdır. Ölkədə fəaliyyət göstərən Metsamor Atom Elektrik Stansiyası da daxil olmaqla, Ermənistanın elektrik enerjisi tədarükü əsasən Rusiyanın nəzarətindədir. Bununla yanaşı, Ermənistanın təbii qaz idxalının demək olar ki, hamısı "Qazprom" şirkətindən həyata keçirilir. Məsələn, 2021-ci ildə Ermənistanın təbii qaz tədarükünün 80%-dən çoxu Rusiyadan gəlib. Bu cür asılılıq, Ermənistanın enerji siyasətində Rusiyadan kənar siyasət yürütmək imkanlarını məhdudlaşdırır.
2022-ci ildə Ukrayna böhranı ilə bağlı Rusiyaya qarşı tətbiq edilən beynəlxalq sanksiyalar Rusiyanın iqtisadi və ticarət fəaliyyətlərini ciddi şəkildə məhdudlaşdırdı. Bu sanksiyalar, xüsusən, texnologiya ixracı, enerji resursları və sənaye məhsullarına aid olub. Ermənistan isə bu şəraitdə Rusiyanın müəyyən məhsulların ixracı üçün alternativ tranzit ölkəsinə çevrildi.
Müxtəlif beynəlxalq mənbələrdə qeyd edilir ki, Ermənistanın Avrasiya İqtisadi Birliyinə üzv olması və Rusiya ilə sıx iqtisadi əlaqələri onun Rusiyadan müxtəlif məhsulların re-eksportu üçün istifadə edilməsinə imkan verir. Ermənistanın bu rolu xüsusilə texnologiya və elektronika sənayesində özünü göstərir. Məsələn, sanksiyalardan yayınmaq üçün Rusiyadan Ermənistana ixrac edilən elektron avadanlıqlar və avtomobillər üçün Ermənistan tranzit nöqtəsi kimi çıxış edir, daha sonra isə həmin mallar üçüncü ölkələrə re-eksport olunur.
Ermənistanın Rusiya ilə əlaqələrini zəiflətməsi və ya bu təsir dairəsindən çıxması qısa müddətdə reallıqdan uzaq görünür. Rusiya-Ermənistan əlaqələri həm təhlükəsizlik, həm də iqtisadi baxımdan bir-birini tamamlayır. Ermənistanın geosiyasi mövqeyi və təhlükəsizlik ehtiyacları da bu əlaqələrin zəifləməsinin qarşısını alır. Qərb ölkələrinin Ermənistana marağının artmasına baxmayaraq, Ermənistanın iqtisadi və təhlükəsizlik sahələrində Rusiyadan asılılığı azaldacaq konkret addımlar atmaq çətindir.
2023-cü ildə Ermənistanda Rusiyaya qarşı ictimai narazılıqların artmasına baxmayaraq, Ermənistanın geosiyasi reallıqları bu asılılığın davam edəcəyini göstərir. Rusiya Ermənistan üçün yalnız strateji tərəfdaş deyil, həm də Ermənistanın təhlükəsizlik və iqtisadiyyatının əsas dayağıdır. Ermənistanın Qərbə doğru meyillənmək üçün kifayət qədər resursları və siyasi iradəsi yoxdur, bu da onun Rusiyanın təsir dairəsində qalacağını göstərir.
Ermənistanın Rusiyadan siyasi, iqtisadi və enerji baxımından asılılığı həm tarixi, həm də geosiyasi səbəblərə əsaslanır. Ukraynadakı müharibə ilə əlaqədar Rusiyaya tətbiq edilən sanksiyalar şəraitində Ermənistanın bu prosesdə tranzit rolu daha da artıb və yaxın gələcəkdə bu roldan çıxmaq və ya Rusiyadan uzaqlaşmaq çətin görünür. Ermənistana beynəlxalq təzyiqlər artsa belə, onun strateji seçimləri və regional mövqeyi Rusiyanın təsirindən çıxmasına imkan verməyəcək.
