Kulis.az Ömər Xəyyamın Aqşin Yeniseylə söhbətini təqdim edir.
- Şair, gənclər düşünür ki, Aqşin Yenisey artıq tükənib. Elə çevir tatı-vur tatı... Ancaq Şərqlə Qərbi müqayisə edir. Özü də, alimlərin, filosofların fikirlərini yarım-yapalaq, yarımçıq, dərk etmədən qəbul edir, yazır. Belənçi qənaətlərə cavabın nədir? Fəqət xahiş edirəm, sitat gətirmədən, öz fikirlərinlə…
- İnsanın öz fikri yoxdur, insandakı fikir mədəniyyət tarixinə aiddir. Sən verdiyin sualın da bu tarixdə minlərlə müəllifi var. Mənim cavabım da heç bir halda öz fikirlərim ola bilməz. Deyəcəyim hər söz, hər fikir yaddaşımda və təhtəlşüurumda yığılmış mədəniyyət tarixinə aiddir. Folklorik təfəkkür araşdıran və istinad edən düşüncə tərzini anlamır, çünki “aşıq gördüyünü çağırmaldır”.
Mən artıq iyirmi ildir ki, əlimə götürdüyüm kitabların əvvəlcə ədəbiyyat siyahısına baxıram, müasir romanı da insanın taleyini deyil, mədəniyyətin bioqrafiyasını yazan mənbə kimi görürəm. Sitat gətirmək mədəniyyətə etik münasibətin göstəricisidir. Bu, intellektualı aşıqdan fərqləndirən ilk əlamətdir. Sən sitat gətirmə tələbinlə məni mədəniyyət tarixindən arındıraraq xəlqiləşdirmək, folklorun meydanına çəkib şil-küt etmək istəyirsən.Bu, folklorik təfəkkürün verdiyi tərbiyədir, zehni prosesi şifahiləşdirmə, xəlqiləşdirmə aktıdır. Dilimizi ölümə məhkum edən də bu folklorik cırlaşdırma cəhdləridir.
Dilimizə yeni dünya mədəniyyətindən calaqlar vurmasaq cırlaşıb, yabanılaşıb yox olacaq. Mən sələflərimdən fərqli olaraq sözlərlə deyil, anlayışlarla düşünməyi təklif edirəm. Yazı adamı istinad etməlidir. Dilimizdəki “xalq yaradıcılığı” ifadəsi yazıdan əvvəlki dünyaya aiddir. Yazının kəşfindən sonra müəllif deyə bir anlayış çıxdı ortaya. Sitat gətirmə tələbi qədimləş, vəhşiləş tələbidi. Hər sözü öz adından danışanlar mədəni biclər və mədəni giclərdi. Gəl sənin də xoşuna gələcək qaynağa baş çəkək. İlk insan kimi təqdim olunan Adəmin öz fikri, öz ideyası var idimi? Yox. Çünki Adəm özü ideya idi, bəli, Adəm insan deyildi, insan ideyası idi. Tanrının insan haqqında fikrini ifadə edən gil heroqlif idi. Bir ideya özündən ideyalar yaratmaq üçün özünün xaricinə çıxmalıdır. Adəmə isə öz xaricinə çıxmaq qadağan olunmuşdu.
Xaricdə yalnız tanrı mövcud ola bilərdi. Amma tanrı dəyişkən mənəviyyatı sevir. Mənəviyyat tanrıda deyil, dində sabitdir. Tanrı yaradılışı hərəkətə gətirmək, Adəm adlı ideyasını öz xaricinə çıxarmaq üçün ilk kontakt, konflikt səbəbini də yaratdı: ən sevimli mələyi olan Şeytana insana baş əyməsini əmr etdi və proses başladı. Şeytan ilan cildinə girib cənnətə soxuldu və Adəmi, ideyanı öz xaricinə çıxardı. İlk günah dediyimiz şey. Yaradılış ideyanın öz xaricinə çıxmasıyla varlığa çevrildi.
Bütün varlığın öz ilkin ideyasına dönmək kimi bir həsrəti də var. Yaradılış cənnətdəki ideya halında qalıb varlığa çevrilməyə də bilərdi. Varlıq ilkin ideyanın özünün-özünə yadlaşmasıyla yola çıxdı. Tanrı qəsdən insanı özünə yadlaşdırdı, qəsdən günah törətdi. Adəm tanrının batmasını istədiyi günaha batdı. Adəmin öz fikri olsaydı mühakimə qabiliyyəti olacaqdı, əlini yanan şama uzatmayacaqdı və cənnət Mauqlisi kimi yaşamağına davam edəcəkdi, qovulub Masazırda bələdiyyə işçiləriylə torpaq üstündə yaxalaşmayacaqdı. Anlamaqda çətinlik çəkməyəsən deyə gəl bu dediklərimə bir dənə texniki örnək verim.
Qılıncın yaranması üçün dəmir mədəndən arınmalı, mədənin xaricinə çıxmalıdır. Yaradılış da, bir növ, mədəndən qılınca qədər uzanan metallurgiya prosesidir. Adəm başlanğıcda mədəndir, şeytan onu ilk günahla ilkin halından, ideyadan arındırdı, insan dediyimiz canlı Adəmin ilk günahdan sonrakı halıdır. Yəni öz xaricinə çıxdığı halı. Biz günahlarımızla öz xaricimizə çıxırıq, mədən olmaqdan qurtuluruq, arınırıq. Demək istədiyim odur ki, öz xaricinə çıxmadan heç kim fikir, düşüncə sahibi ola biləz. Sitat gətirmək öz xaricinə çıxmaqdır. Öz fikirlərinin olduğuna inanan adamlar, ümumiyyətlə, fikir adamları deyillər, mədəndirlər, yabanıdırlar. Qaldı ki, gənclərin dediklərinə, onlar mənim barəmdə hər şey danışa bilərlər. Gəncləri səhv etməkdən çəkindirmək millətin gələcəyinə xəyanətdir.
- Şair, doğrudan, elə düşünürsən ki, bizim yeganə problemimiz şərqli olmağımızdır?
- Şərqli olmağımız deyil, Şərqi şərh etməyi qəbahət bilməyimizdir. Fransız sosioloqu Ogüst Kont deyir ki, hər bir cəmiyyət üç mərhələdən keçir: teoloji mərhələ, metafizik mərhələ, pozitivist mərhələ. Kont teoloji mərhələni cəmiyyətin uşaqlıq, metafizik mərhələni gənclik, pozitivist mərhələni yetkinlik dövrü adlandırır.
Pozitivist mərhələdə yerə-göyə aid hər bir hadisənin izahı elmi-təcrübi araşdırmalara söykənir. Bu gün teoloji, metafizik mərhələdə ilişən islam Şərqini tənqid edənlər, əslində, “Qaranlıq çağ”ın Qərbini tənqid edirlər. Bu gün biz mədəniyyətlərin növbələşdiyi Şərqdə deyil, bütün mədəniyyətlərin qandallandığı “Qaranlıq çağ”ın Qərbində yaşayırıq. Qərb öz qaranlığından tənqidi təfəkkürlə çıxdı; dindən yenidən mədəniyyətə qayıtdı, Qüdsün başını buraxıb Romaya üz tutdu.
Rotterdamlı Erazm Avropada tənqidi şərhin tarixini başlatdı. Umberto Eko "Şərh və Sonsuz Şərh" kitabında mətnin öz-özlüyündə tənbəl bir mexanizm olduğunu söyləyir və iddia edir ki, mətn sürəkli onu öz şərhləriylə bizləyən, funksionallığını işlək saxlayan bir oxucuyla işbirliyinə ehtiyac duyur. Yəni oxucu mətn arzuladığı kimi, mətn də oxucu arzulayır. Onlar bir-birini tapmadıqda hər ikisi tənbəllikdən ölür. Eko yazır ki, bunu bildiyi üçün hər bir müəllif yazı prosesində bəri başdan mətni diri saxlayan mətndaxili nümunəvi bir oxucu uydurur beynində və bu nümunəvi oxucu öz şərhləriylə müəlliflə bərabər mətni əvvəldən axıra kimi təftiş edir.
Əsl oxucu da mətnlə birlikdə doğulan həmin o mətndaxili oxucudur ki, onu da müəllif özü yaradır. Bu prosesdən belə bir sual çıxır; məna mətnin vermək istədiyidir, yoxsa oxucunun almaq istədiyi? Ekonun "sonsuz şərh" dediyi şey bu sualın cavabıdır. Yəni bu sualın sonsuz sayda cavabı var. Eko bu cavabları daha çox ədəbi, fəlsəfi mətnlərdə axtarır. Amma müəlman Şərqində "sonsuz şərhə, təfsirə" açıq olan mətnlər yalnız dini mətnlərdir ki, onlar da yalnız dinin xeyrinə olan şərhlərə açıqdırlar. Hətta islam aləmində elm və fəlsəfə də öz mövzularını allahın adından şərh edir. Məsələn, Lütfizadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi bütün dünyada müasir texnologiyaların inkişafında istifadə olunur. Amma “Lütfizadənin tələbəsi” Azərbaycanda bu nəzəriyyəni allah yolunda sağa-sola xərcləyir. Yəni hər yeri din ləbələb doldurub.
Din təəssübkeşiylə mübahisə ona görə bəri başdan uğursuzluğa məhkum deyil ki, onun inandığı varlıq ölçüsüzdür, ona görə uğursuzluğa məkhumdur ki, dini mətnlərin şərholunma limiti və verdiyi şərhetmə səlahiyyəti sonsuzdur. Məsələn, siz ona desəniz ki, Herakldan min, İsadan iki min il öncə dünyaya gələn Çin imperatoru Xuan-di də çinli inancında tanrının, həm də qədim türklərin Göy Tanrısının oğlu sayılırdı, o çox rahatlıqla öz "tanrısının oğlunu" digər "tanrı oğulları"ndan ayıracaq şərhlərə, təfsirlərə baş vurub bu mübahisəni sonsuza qədər davam etdirəcək.
Çünki funsionallığını onun çənəsinə etibar etmiş mətn bunu ondan tələb edəcək: yorulmadan şərh et və məni unudulmağa qoyma! Ən yayğın olan daha bir nümunəyə baxaq: din təfsirçiləri iddia edirlər ki, tanrını ağıl yolu ilə dərk etmək mümkün deyil, onu yalnız hissi-emosional təcrübə ilə dərk etmək olar. Hissi təcrübəylə dərk olunan şey aydındır ki, ağlın yaratdığı ölçülərdən, məsələn, qrammatikadan uzaq olmalıdır. Necə olur ki, hissi-emosional təcrübəylə dərk olunan tanrı dərhal ağlın zəncirinə vurulur, dilin qrammatik sərhədlərinin içinə düşür. Onun varlığı artıq görünməyən, bilinməyən aləmlərin deyil, vergülün əlindədir. Din təfsirçiləri də insanların hissi yolla dərk etməli olduğunu söylədikləri tanrını Quranın qrammatikasında axtarırlar. Çünki qrammatikadan kənarda nə bir varlıq var, nə də onun şərhi.
Qrammatikləşdirilimiş (eyni zamanda dramatikləşdirilmiş) tanrı artıq ağlın ölçülərinə sığdırılımış tanrıdır, ədəbi qəhrəmandır. Tanrını mətnin qanunlarına tabe tutmaq, əslində, onu mədəniyyətin qanunlarına tabe tutmaqdır. Çünki mədəniyyət mətnlə başlayır, mətnlə də çağdan çağa ötürülüb yaşayır. Qəzzali bizi hissi-emosional yolla dərki mümkün olana ağlın gücüylə inandırır. Çünki ağıl yoxdursa, heç bir şey yoxdur. Nitsşe buna görə deyirdi ki, Tanrını ölməyə qoymayan qrammatikadır. Bizi bu gün allaha inandıran onun doqmatik gücü deyil, qrammatik gücüdür. Allah bu gücü hardan alır? Əlbəttə ki, dildən və sonsuz şərhə açıq olan dini mətnlərdən.
Bu gün Azərbaycan mədəniyyətini (ümumilikdə islam mədəniyyətini) bürüyən cəhalətin səbəbi də onun özünü dini şərhlərə açıq, digər şərhlərə qapalı elan etməsi ilə bağlıdır. Mədəniyyət şərh olunmadıqca fuksionallığını itirir, doqmalaşır. Bu gün nəinki Nizami, Füzuli, Bəxtiyar Vahabzadə belə mədəniyyətimizin şərhə qapalı doqmalarıdır.
- Müsəlmanların problemi İslamdır, yoxsa İslamın problemi müsəlmanlardır?
- İslamın problemini müsəlmanda, müsəlmanın problemini islamda axtarmaq yanlış düşüncədir. Problemi nəzəri və praktik islam arasındakı ziddiyyətlərdə axtarmaq lazımdır. Nəzəri islamı praktikaya tətbiq etdikdə ortaya müsəlman ölkələri kimi bir reallıq çıxır. Necə ki nəzəri kommunizmi praktikaya tətbiq edəndə ortaya SSRİ, Çin, Şimali Koreya kimi ölkələr çıxdı. Sual belə qoyulmalıdır: Bir din özü-özünə nə etdi ki, ortaya belə bir islam çıxdı? Bir insan özü-özünə nə edir ki, ortaya belə bir müsəlman çıxır?
Nəzəri olaraq hər ikisi gözəldir axı. Mənim cavab axtardığım suallar bunlardır. Söz şərhdən, şeytandan və insandan düşmüşkən gəl buradan davam edək. Məsələn, islamın təsəvvüf, müsəlmanın eşq anlayışını şəhr etməyə, yeni bucaqdan açmağa çalışaq. Təsəvvüfün banisi və tanrıya olan eşqinin fədaisi olan Mənsur Həllac deyir ki, şeytanı insana boyun əyməyə qoymayan duyğu içindəki tanrı sevgisiydi. Şeytan tanrını elə bir coşquyla sevirdi ki, bu sevgini gildən düzələn heroqlifə həsr etmək istəmədi. İlahi əmrdən çıxıb özünü fəda etdi. Yəni tanrıya olan sevgisini tanrının özünə də güzəştə getmədi və sürgünlə cəzalandırıldı.
Şeytan içindəki tanrı sevgisini insana həsr etməkdən boyun qaçırdı. Müsəlman kişisi Məcnun nə edir? Məcnun da içindəki tanrı sevgisini Leyliyə həsr etməkdən boyun qaçırır və səhraya üz tutur. Şeytan tanrı aşiqliyinin cəzasını çəkmək üçün yer üzünə göndərilir, Məcnunu içindəki tanrı sevgisi səhraya göndərir. Təsəvvüf bu tanrı aşiqliyinə eşq deyir. Təsəvvüfü yaradanın şeytan şərhini şərh etdikdə məlum oldu ki, eşq mənşəcə şeytani sevgidir və Məcnun içindəki tanrı sevgisinə yenilmiş bir şeytandır. Yəni şeytan Məcnunun arxetipidir. Məcnunluq şeytani aqibətdir. Nə baş verdi? Təsəvvüf inancında yeni bir qapı açıldı. Baxaq görək hansı müsəlman keçmək istəyəcək bu qapıdan?
Gənc tradisionalist dostumuz Fərid Hüseyn günü sabah orta məktəbdə tanış olduğu Məcnunu da götürüb üstümüzə gələcək və bizi məcbur edəcək ki, anlayışlar haqqında danışarkən orta məktəbin tədris proqramından kənara çıxmayaq.
- Şair, bu məsələlər, səncə, çoxdan bitməyib? Köhnə söhbətləri diri tutmağın faydalı iş əmsalı nə qədərdir?
- Köhnə mövzu yoxdur, köhnəlmiş düşüncə tərzi var, kiflənmiş yanaşma metodu var. Azərbaycanlının problemi mövzularının yox, yanaşmalarının köhnəliyidir. Anlayışlar mədəniyyətin genləridir. Qüsurlu genlər mədəniyyəti də genetik xəstəliklərə düçar edir, xəstə mədəniyyət xəstə düşüncə forması yaradır. Düşüncəmizdə xəstəlik əlaməti varsa, mədəniyyətimizin genetik strukturuna baxmalıyıq. Səbəblərin dərinliyinə enmədən nəticələrin düzgün təhlilini aparmaq olmaz. Yaradılış, Tanrı, Ölüm, Sevgi, Varlıq, Sonsuzluq və s. mövzular nəsildən-nəslə ötürülərək zehni inkişafı təmin edir.
Məsələn, bu gün tibb “inbot” insan yaratmaq haqqında düşünür. “İnbot” kimdir? Yarıinsan-yarırobot varlıq. İnbot düşüncəsi hardan gəlir? Şüurun başlanğıcından, şüurlu insanın ölümsüzlük xəyalından.Modern tibb bu insan xəyalını gerçəkləşdirmək istəyir. Biz bu gün harada yaşayırıq? Ulu atalarımızın gerçəkləşdirdiyimiz xəyallarında. Bizdən də gələcək nəsillərə xəyallar qalmalıdır. Vay o insanın, o millətin halına ki, övladlarına miras buraxacaq xəyalları yoxdur.
Tibb bu gün insanlığın sonsuz həyat xəyalını gerçəkləşdirmək istəyir. Soruşa bilərsən ki, bu mümkündürmü, yəni insan sonsuzluğu gerçəkləşdirə bilərmi? Sənin də təmsil etdiyin düşüncəyə görə, insan sonsuz olanın ya qulu, ya alətidir. Mən isə yuxarıda dediyim kimi, insanı ideya olaraq görən düşüncəni təmsil edirəm. Yəni insan sonsuz olanın ideyasıdır. Onun xaricinə çıxmış halıdır. İnsan sonsuzluğun dərvişi yox, dərzsidir. O, sonsuz olanı sonlandırmaq, özüylə məhdudlaşdırmaq istəyir, məsələn, sonsuz olan zamanın xaricinə çıxıb saatı icad edir və saatla ölçə bildiyi zamanı özün tabe edir. Sonsuz olan zamanı iki yerə parçalayır; özüylə məhdudlaşdırığı sonsuzluğu özünə götürür, özüylə məhdudlaşdıra bilmədiyi sonsuzluğu özündən qovur.
Biz sonsuzluq dedikdə qovulmuş zamanı nəzərdə tutmuruq, özümüzlə məhdudlaşdıra bildiyimiz zamandan danışırıq. Yaxud insan öləndən sonrada yaşaya biləcəyi sonsuzluğa inanır, yenə də sonsuzluğu özünün əbədi məhdudluğu içində görür. Biz “qovulmuş zaman” haqqında heç nə bilmirik. Məsələn, tanrını yalnız bizə dedikləriylə məhdudlaşdırırıq. Tövratdan, İncildən, Qurandan kənardakı tanrıdan xəbərimiz yoxdur. Dindarlar da qovulmuş zamanda var olan tanrının ateistdirlər. İnandığımız tanrı yalnız bizə dediklərindən ibarətdir. Mənə tanrının bizə dedikləri yox, demədikləri maraqlıdır.
Həqiqi siyasət prezidentlərin öz xalqına dediklərində yox, demədiklərində gizli qaldığı kimi, həqiqi inanc da çox güman tanrının öz bəndələrinə dediklərində yox, demədiklərində gizlidir. İnsanlıq bu gizliliyi aşkara çıxarmaq, gerçəkləşdirmək iddiasıyla xəyallar qurur və bu xəyalları öz məhdudluğuna sığdıraraq gerçəkləşdirir. İnbot insan da ölümsüzlüyün ölçülə bilən məhdud hala salınması cəhdidir. Əgər tibb 500 illik ömür hədəfinə nail olsa bu elə ölümsüzlüyün qapısından keçmək kimi bir gerçəklik olacaq.
- Bəzən mənə elə gəlir ki, sən hansısa bürokratik əngəllə üzləşəndə, yaxud siyasi yaramazlıqlarla, sosial/ictimai problemlərlə bağlı oxuduğun xəbərlərdən sonra hirsini Allahdan çıxırsan, əsəbini tökürsən şərqin üstünə. Sanki əsl hədəfləri birbaşa nişan ala bilmirsən, dolayı yolla mövqe bildirməyə çalışırsan.
- Bu illər ərzində intellektual müxalifliyin siyasi müxalifətçilik olmadığını çox az adama izah edə bildim. İntellektual müxaliflik bəşəri səhvi düzəltmək cəhdidir. İntellektualın tənqid zonasından heç bir prezident korteji keçmir. Buna nümunə olaraq, icazə versən, qatı islam teoloqu Heydər Camalın rus bürokratiyası haqqında dediklərini sitat gətirə bilərəm. Heydər Camal yazır: “Rusiyada bürokratiyanın sahibi yoxdur, o, özü-özünün sahibidir. Məsələ ondandır ki, (burada) müəyyən şərtlərin təsiriylə bürokratiya lümpenlərdən formalaşır.
Bir var təşkilatlanmamış lümpenlər, yəni küçədə olanlar, bir də var təşkilatlanmış lümpenlər - kabinetdə oturanlar. Özü-özünün sahibi olan korporativ lümpen tamamailə özəl və qorxunc bir qüvvədir". Heç bir konkret hədəf göstərmədən beş-altı cümləylə adam yüz illik bir bürokratik sistemin psixoanalitik kimliyini ortaya qoydu. Bax bu intellektual müxaliflikdir. Hesablayın görün bu bürokratik kimliyin içinə Lenindən sonra Rusiyada gəlmiş-keçmiş nə qədər bürokrat sığır. Müasir bürokrat Rişelyenin yetirməsidir. İlk dəfə XVII əsrdə Rişelye bürokratı dövlətin xəfiyyəsi kimisosial həyatın bütün dəlmə-deşiklərinə dürtmüşdü.
Bürokratiyanın sevmədiyi azad fərdin özü deyil, onun azadlığıdır. Bertaluççinin “Malena” filmi var, evə məhkum ailə qadınları fahişə hesab etdikləri Malena adlı qonşu qadını fürsət tapıb küçədə saçından sürüyürlər. Çünki düşünürlər ki, Malena azad qadındır, onların xəyal etdiklərini Malena gündəlik həyatında yaşayır. Ailənin özü də piramidal iyerarxiyaya əsaslanan bürokratik sistemdir. Bizim bürokratiya da şairə, yazıçıya evə məhkum qadınların Melanaya baxdığı gözlə baxır.
Əgər Dostoyevski bu gün bizim cəmiyyətdə yaşasaydı, mövcud bürokratiya ona “qumarbaz” damğası yapışdırıb cəmiyyətin gözündən salacaqdı. Bürokratiyanın azadlığa dikilən gözləri o azadlığın yaratdığı əsərləri görə bilmir. Bürokrat azadlığı səlahiyyətə qurban vermiş adamdır. Azad insan təhlükəli deyil, təhlikəli insan azad olmaq istəyəndir. Bürokrat məzmunca təhlükəlidir, çünki azad olmaq istəyəndir. Bu, şəxsi keyfiyyət deyil, bürokratik travmadır. Mən də bürokrat olsam “azad malenalara” “fahişə” deyib saçından sürüyərəm yəqin ki. Keçək sualın ikinci hissəsinə.
Siyasi müxalifətçiliklə özlərindəki şəxsiyyət boşluğunu dolduranlar tez-tez mənə yazırlar ki, niyə bütün problemlərdə xalqı, cəmiyyəti günahlandırırsan? Mən isə sadəcə sahib olduğumuz anlayışları yenidən mənalandırmağın tərəfdarıyam. Milli Renessans, mənə görə, bu məsələdən başlamalıdır. Köhnə mənalarla yeni düşüncə yetişdirmək mümkün deyil. Modern dünyada heç bir dinin öz gücüylə cəhalət yaymaq şansı və gücü yoxdur. Bu gün dini cəhalət varsa, mənbəyi ya siyasidir, ya ədəbidir, ya da elmi.
Əgər bir xalq və onun özünü ərdəmli hesab edən kəsimi düşünürsə ki, mövcud vəziyyətə qədər yaradılmış dəyərlər ən kamilləridir və yenilərini yaratmağa ehtiyac yoxdur, o xalq mədəniləşmənin mövcud vəziyyətində ilişib qalır. Yunanlar, farslar, hindlilər, Avropada ispanlar, portuqallar mədəniyyətin müəyyən mərhələsində ilişib qalan xalqlardır. Hindlilər Çinin və Pakistanın qorxusundan son vaxtlar əl-ayağa düşüblər. Artıq beş yüz ildir ki, dünyada mədəniləşmənin yolu elmdən keçir. Beş yüz ildir ki, elmi dəyərlər insanlığı arxasınca dartıb aparır. Amma bu gün Azərbaycanda elmin, fəlsəfənin özü cəmiyyət dəyərlərinin arxasınca sürünür, müasir elmin inkar etməli olduğu bütün dəyərlərin heyranıdır Milli Elmlər Akademiyamız.
İngilis realisti Çarlz Snou yaşadığımız dünyada iki tip kültür növü ayırd edir: Bəşəri kültür və elmi kültür. Bəşəri kültür dedikdə modern çağa qədərki dini, ədəbi, fəlsəfi irs, elmi kültür dedikdə modern çağın elmi irsi əsas götürülür. Bu gün bizim Milli Elmlər Akademiyasının şahlıq taxtında modern çağa qədərki bəşəri kültür oturub və əlindəki bütün inzibati gücdən yararlanır ki, Elmlər Akademiyasında elmi kültür yaranmasın, folklor çiçəkləsin. Gözlər deyil, sadəcə, eynəklər yenilənsin. Umberto Eko "Pafosun poetikası" essesində modernizm və post modernizmin çoxhəqiqətli dünya prizmasından yanaşaraq Viktor Hüqonu quru yuyub yaş sərir ki, Hüqonun gücü əsərlərindəki təkhəqiqətli pafosdadır.
Hüqo dünyaya tanrının gözü ilə baxır ki, bu da onu, oxucularını öz həqiqətinə inandırmaq üçün tanrının özü kimi pafosa meyillənməyə məcbur edir. Necə ki, tanrı insanları özündən asılı vəziyyətə salmaq üçün cənnət-cəhənnəm pafosundan yararlanır. Bəşəri kültür təmsilçiləri təkhəqiqətli dünyada yaşayırdılar və bu, onların əsərlərində də əks olunurdu. Modernizm həqiqət anlayışını parçaladı, sənəti, ədəbiyyatı təkhəqiqətlilikdən uzaqlaşdırdı. Post modernizm sənətdə baş verən bu inqilabı dəyişikliyi, yəni çoxhəqiqətliliyi kütləviləşdirdi. Bu mədəni, elmi inqilab nə bizim ədəbiyyatda baş verdi, nə elmdə. Fəlsəfəmiz zatən din xırdavatçısıdır, hind-fars mistikasının heyranıdır. Krişnamurtiyə, Oşoya filosof deyəcək acizlik içindədir. Biz hələ də təkhəqiqətli klassik dünyada yaşayırıq. Təkhəqiqətli romanlar sevilir, oxunur, kütlə təkhəqiqətli insanlara sitayiş edir, onlara sərmayə yatırır. Çoxhəqiqətlilik təhqirə layiq görülür cəmiyyətimizin bütün təbəqələrində.
Bizi bu təkhəqiqətli kütləvi zehniyyətə görə yalnız vəbayə qədərki Avropa ilə müqayisə etmək olar. Belə bir dəyərlər sistemində epizodik şəxslərə qarşı mübarizə aparmaq Koroğlu taktikasıdır. Siz yol kəsib qoca paşaları budadıqca Osmanlı bürokratiyası gəncləşib güclənir. Mənim davam bürokratın özüylə deyil, onu rüşvət almaq üçün böyüdən cəmiyyət dəyərləriylədir. Amma Koroğluya da böyük hörmətim var.
- Son illər elmin populyarlaşmağı, elmi söhbətlərin dəbə düşməyi, bu söhbətlərin fışfışası sanki yeni bütlər, yeni ideoloji nizamnamələr, yeni elmçi cahillər formalaşdırdı. Bir növ, yeni din yarandı.
- Müasir müsəlmanın elmi istismar edən güclərin əməllərindən şikayətlənməyə haqqı yoxdur. Çünki o, belə elit güclərə sahib deyil. Tam əksinə, müasir müsəlman elmin yalnız faydalı tərəflərindən yararlanır. Məsələn, 54 müsəlman ölkəsinin pandemiya vaxtı Qərbə vaksin həsrətiylə baxan qorxmuş gözlərini xatırlayın. Elmin inkişafı müsəlman dünyasında dini istismar edənlər üçün təhlükə ehtimalıdır deyə ona qarşı bu cür dedi-qodular yayırlar. Türk psixiatrist Nevzat Tarhan "Müharibə Psixologiyası” kitabında yazır ki, İkinci Dünya müharibəsindən sonra planetimizdə Üçüncü, Dördüncü Dünya müharibələrinin baş verməməsinin yeganə səbəbi Nüvə silahının varlığıdır.
Yəni bu gün milyonlarla insan hələ də sağ olduqları üçün həyatlarını nüvə silahına borcludurlar. Bu gün tanrı deyil, nüvə silahı dünyanın keşiyini çəkir. Elmin tənqidini körükləyənlər tradisionalistlərdir, yəni ənənəçilər. “Ağıl çağı”da onlar səlahiyyəti yox, nüfuzu təmsil edirlər.
Onların vaxtilə ən radikal nüməyəndəsi Russo idi. Russo mədəniyyəti şərin yaradıcılığı adlandırırdı, təhsili lənətləyirdi. Russo düşünən (intellektual) insana "murdar heyvan” deyirdi. Düşünən (rasional) dövlətə verdiyi qiymət heç də bundan fərqlənmirdi. Dövlət təhsil verməklə, sən demə, insanları xeyirxah etmirmiş, onları, sadəcə, ağıllı edirmiş ki, bu ağıl da ancaq fəlakət gətirmək üçün istifadəyə yarayırmış. İlk yazını min bir əziyyətlə daş kitabələrə qazıyan şeytanın özü imiş.
Əsl insan keçmişdə, mağarada unudulmuşdu. Duyğu və sevgi dolu o alicənab insan ağzında çiy ət çeynəyə-çeynəyə çox-çox qədimlərdə, təbiətin xatirələrində yaşayırdı. Russo insanlığın xilasını onun, o, ağacı ağaca sürtüb od qalayan "əsilzadə vəhşi”nin yanına qayıtmaqda görürdü. Gələcəyi ancaq keçmiş xilas edə bilərdi. Russo "Bərabərsizliyin mənşəyi” əsərində insanı ibtidai icma quruluşuna qayıtmağa səsləyirdi.
Sosiologiyanın atası sayılan Sen Simon isə cəmiyyəti vəhşi keçmişə qaytarmaq yox, sənaye, texnoloji dövrünün şərtlərinə uyğun inşa etməyin tərəfdarı idi. Yeni cəmiyyəti də yalnız mənəviyyatın elmə söykənən dəyərlərini yaradaraq inşa etmək olar. Məsələn, müasir norveçli filosof Arne Ness ekologiyanı qorumaq üçün bəşəri əxlaqa yeni bir anlayış, dəyər təklif edir: “Ekoloji mən”. Bu anlayış insanın içində təbiəti təmsil edən bir “mən”dir. Russonun dediyi “Vəhşi alicənab”ın elmi variantı. Arne Ness “ekoloji mən”in təhsildən, elmdən kənarda təsəvvür etmir, tam əksinə, onu şüurlu bir mənlik kimi xarakterizə edir. O, xilas üçün keçmişə dalmağı deyil, gələcəyi görməyi təklif edən Russodur. Müasir müsəlmanın problemi ondandır ki, fiziki dünyası elmi-texnolojidir, mənəvi dünyası dini-filoloji. Yəni müsəlmanın yaşadığı dünya ilə inandığı dünya bir-birinin ziddidir.
Orta əsr insanı bütöv idi, nəyə inanırdısa onu da yaşayırdı. Müasir müsəlman bölünmüş insandır, yarısı ideolojidir, yarısı texnoloji. Amma o, öz çağının elmə söykənən yeni mənəvi dəyərlərini yaradaraq bütövləşəcək. Buna şübhən olmasın. COP-29-dan sonra Arne Nessi çoxumuz tanıyacağıq.
- Zamanla münasibətlər də texnikiləşir, sintetikləşir. Bir növ, ünsiyyət vasitələri çoxaldıqca, ünsiyyətin özü itir. Hissləri smayliklər əvəz edir. Hiddətlənmək hissi yoxalıb. Həyəcanlanmırıq. Hər şey adiləşib. İnkişaf kimi görünür, amma deyəsən, geriyə - özümüzə qayıdırıq axı.
- Yaşadığımız postmodern xaosun üç əsas kəşfindən biri cəmiyyətin "azad media” vasitəsilə idarə olunmasıdır. İqtidar sahibləri mediaya elə bir azadlıq verirlər ki, ayrı-ayrı qurumların, qrupların, fərdlərin azadlığını ölçmək və bunu danoslaşdırmaq daha asan olsun. Yəni “azad media” kütləvi şərləmə mexanizmidir. Medianın azadlığı yerdə qalanların azadlığına nəzarət funksiyasını icra edir.
Hakim güc azad medianın təlimatlarına baxaraq qurumların, qrupların və fərdlərin həyatına müdaxilə edir. Onları ya mükafatlandırır, ya cəzalandırır. Yəni medai azadlığı medianın özünə deyil, ona verilən azadlığın sahibinə xidmət edir. Söz aşağılarla yuxarılar arasında alğı-satqı vasitəsinə çevrilir. Azadlıq səlahiyyətləşdirilir. Söz mənəviyyat daşıyıcısi libasını çıxarır, informasiya daşıyıcısı uniformasını geyinir. "Azad söz" deyimi, əslində, sözə geyindirilmiş uniformadır. Subyektə görə, sosial haqdır, obyektə görə, məsələn, linç daşıdır. Söz öz sahibini “azad media” vasitəsilə qəhrəmanlaşdıraraq kölələşdirir. Azadlıqyeniçəriləşdirilir.
Bu vaxta qədər söz, sadəcə, şərin gizli şahid idi, indi isə açıq-aşkar şərikdir! Postmoderizmin post kolonial xalqlar üçün ortaya atıldığını yazan kitablar var. Dayaq mərkəzləri dağıdılmış post kolonial xalqların toparlanamsının qarşısını almaq, onları müstəmləkəçiliyin yeni formalarına hazırlamaq üçün daha az məsrəfin lazım olduğu sosial şəbəkələr də buna xidmət edir, daha doğrusu, etdirilir. Sosial media bütün müqəddəs, ali dəyərlərin təhqir oldunduğu Orta əsr karnavallarının reinkarnasiyasıdır.
Qərbin mükəmməl karnaval təcrübəsi var, amma məsələn, Azərbaycanın yoxdur. Üstəgəl, iki əsrdir ki, Azərbaycan milli dayaq mərkəzi dağıdılmış bir müstəmləkə olkəsiydi. Təəssüf ki, biz müstəqil olduğumuz bu otuz il ərzində milli dayaq mərkəzimizi yarada bilmədik. Məsələn, ingilislər belə bir milli istinad nöqtəsi olaraq puritanizmi yaratmışdılar. Biz, sadəcə, inzibati bir sistem qurduq. Sabah bu inzibati sistemdə boşluq yaranan kimi aləm yenidən dəyəcək bir-birinə. Çünki mərkəzi güc bizdə mədəni deyil, siyasi dəyərdir. Bu otuz il ərzində Mədəniyyət nazirliyinin, yaxud Yazıçılar, Rəssamlar, Bəstəkarlar ittifaqlarının bir nömrəli vəzifəsi Azərbaycan xalqı üçün istinad nöqtəsi, mərkəzi dəyər yaratmaq olmalıydı, olmadı. İran toplumunun istinad nöqtəsi nədir, şiəlik. Yaxud Anadolu türkləri özlərinə mərkəzi dəyər olaraq neoosmanizmi qoyublar.
Bizim başına fırlandığımız milli Kəbəmiz nədir? Azərbaycançılıqmı? Hanı azərbaycançılığın Əli bəy Hüseynzadələri, Ziya Göyalpları? Azərbaycançılıq ideyasının rahat karyera qurmaqdan başqa hansı funksionallığı var bu gün? Vəzifədən qovulan bütün azərbaycançılar dərhal antiazərbaycançı olurlar. Çünki ideya emosional yaddaşa hopmadan mənimsənilə bilməz. Millətin emosional yaddaşının açarı isə zəka küplərinin içindədir. Biz o küplərin hamısını daşa basıb sındırmışıq. Yapon zabiti var idi, Onedo. 1945-ci ildən 1975-ci ilə kimi Filippin meşələrində İkinci Dünya müharibəsinə qatılan ABŞ ordusuyla dalaşdı. Üzə çıxanda dedi ki, imperator mənə təslim olmamağı əmr etmişdi. Budur emosional yaddaşın gücü. Çünki imperator şintosit yapon xalqı üçün şəxs deyildi, mərkəzi dəyər, istinad nöqtəsiydi. Ona xəyanət etmək olmazdı. Bizim xəyanət etmək ehtimalımızın olmadığı bircə dəyərimiz yoxdur, varsa da idxal dəyərdir. Kəsəsi, milli şüurumuz dəyər xarabalığıdır.
- Şair, bilirik ki, tərbiyə ayrı, əxlaq ayrı şeydir. Səncə, sənin də əsas prinsiplərindən biri olan “əxlaq tərbiyədən əfzəldir” məsələsi elə həm də inamla bağlı deyil? Ümumiyyətlə, əxlaqla tərbiyənin fərqini necə ayırd etməli?
- Şərhə qapalı sovet sisteminin davamı olduğumuz üçün biz anlayışları şərh etmədən inzibati yolla qəbul edirik. Kitab yox, televiziya xalqıyıq. Əxlaq davranışın ontoloji məzmunudur. Canlıya atasından deyil, təbiətdən ötürülən genetik koddur. Bu kod heyvanlarda da var. Bir arı ailəsində olan əxlaq çox az evdə var. Etika və tərbiyə yalnız insana xas olan sosial kosmetikadır. Eybəcər əxlaqın üzünü bəzəmək, yaxud eybəcərləşməsin deyə əxlaqa kosmetik qulluq göstərmək üçündür.
Etika davranışın şəkli və formasıdır, məzmunca bəşəridir. Tərbiyə isə üstün eqo tərəfindən fərdə tətbiqi olunan qaydalar, qadağalar sistemidir, məzmunca milli və ideolojidir. Çox vaxt əxlaq tərbiyə vasitəsilə korlanır. Məsələn, bizdə cəmiyyət əxlaqını korlayan ailə tərbiyəsidir. Nə qədər bir-birilərinə yaxın anlayışlar olsalar da, əslində, hər üç sosial normanın arasında xeyli fərqlər var. Tərbiyənin mənşəyi birmənalı olaraq eqodur. Bu eqo dediyim kimi şəxsi də ola bilər, milli və ideoloji də. Etika özünü praktikada doğrultmalıdır, əxlaqın isə belə bir mütləq öhdəliyi yoxdur. Əxlaqla etika şahmat taxtası üzərindəki şahla vəzir kimidirlər; əxlaq etika vasitəsi ilə oyunu idarə edir. Vil Düranta görə, etikanın üç forması var. Bir, Buddadan və İsadan gələn feminen alicənablığa əsaslanan etika. İki, Makiavellinin və Nitsşenin öydüyü maskulin alicənablığın etikası. Üç, Sokratın, Platonun, Aristotelin etikası – bilgili və müdrik insanların mühakimə etikası.
Təbiətdən gələn əxlaq, bir növ, sosial inancdır, o, etikadan öz qətiliyi ilə fərqlənir. İngilis filosofları Hobbs və Hyum əxlaqı tamamilə sekulyar bir norma kimi görürdülər, onun dini, ilahi mənşədən gəldiyini rədd edirdilər. Spenser isə əxlaqı bioloji akt kimi izah etməyə cəhd edirdi. Xaksli bunu eşidəndə dəli olmuşdu və bildirmişdi ki, təbiətdə ədalət və məhəbbət yox, dişlər və caynaqlar söz sahibidir. Yəhudilərin öldürmək istədikləri Spinozaya görə, həyatın ən yaxşı normalarını determinizm yaradır; səbəb-nəticə əlaqələri. Həyatda heç kim günahkar deyil, hər nəticənin özündən asılı olmayan bir səbəbi vardır.
Kanta görə, əxlaq ağıl qanunlarıdır. Yaxşını və pisi ağıl müəyyən etdiyi üçün Kant hesab edirdi ki, ağıl həm də əxlaqi öhdəliklərin təməlidir. Kantın əxlaqı iradə azadlığına əsaslanır ki, bu da praktik ağlın öz istədiyini etdiyi halda xeyirxahlığa yönələcəyinə inamdır. Kant deyir ki, iradəsi azad olmayan adam əxlaqlı ola bilməz. Kantın "azad iradə əxlaqını” öz evində əlisilahlı Napoleon əsgəri kimi görən Hegel isə praktik ağılın xeyirxahlığına şübhə ilə yanaşırdı, çünki o, Kantdan fərqli olaraq, Fransız İnqilabı zamanı Robespyerin öz ağlının gücünü bütün mədəniyyətə qarşı qoyaraq nə hoqqalardan çıxdığını öz gözləri ilə görmüşdü. Gilyotin dəmirdən düzəldilmiş Robespyer idi. Nitsşeyə görə, insanın məzmununu nə tanrı yaradıb, nə cəmiyyət, nə ailə, nə də özü. Heç kim var olduğuna görə məsul deyil, nə gəndələş kolu, nə insan. İnsan, sadəcə, var olan bir bütünün parçasıdır. Gerçək olan yalnız bu bütündür. İnsanın bu bütünün bir parçası olmaqdan savayı heç bir statusu yoxdur.
Onu heç kim və heç nə yaratmadığı üçün, heç kim və heç nə də mühakimə etməyəcək, cəzalandırmayacaq. İnsanı mühakimə etmək bütün varlığı mühakimə etmək deməkdir. Yəni soxulcandan turpa qədər hər şeyi məhşər ayağına çəkmək deməkdir. Sənin bu sualının cavabı kitabxanaları dolduracaq qədər uzundur. Sonda onu deyim ki, müstəmləkə qamçısı dadmış xalqlar tərbiyəli, amma əxlaqsız olurlar.
- Yaxşı, bəs müqəddəs olan nədir? Məsələn, torpaq müqəddəsdirdimi? Bəs günah? Nədir günah olan?
- “Müqəddəs”, “Həqiqət” kimi anlayışlar insanlığın özü üçün faydalı olana qoyduğu adıdır. Tamamilə, iqtisadi bir anlayışdır. Ana ona görə müqəddəsidir ki, bizi doğub, bizə faydası toxunub. Ana olmayan qadın isə müqəddəs filan deyil, nə olsun ki, doğmaq bacarığı var. Qadın bizi doğmadığı sürəcə müqəddəs sayılmır. Hər bir müqəddəsliyin təməlində fayda var. İnsana faydası toxunmayan heç nə müqəddəs deyil, istər fiziki olsun, istər metafiziki. Gəl, yenə sənin çox sevdiyin müqəddəs bir dəyərin təməlinə baxaq. Bayaqkı eşq anlayışına.
X əsr sufilərini tənqid edən mötəzili bir ədəbiyyatşünas olub; İbn Davud. Bilirsən ki, mötəzililər islamın rasional sifətini təmsil edirdilər. Davud da bütün sufi anlayışlarının şəhər şairlərinin özlərindən əvvəlki bədəvi şerindən götürüb mistikləşdirdiyi adi həyat hadisələri olduğunu yazırdı. Davud görə, "Eşq" bədəvi şerində kişi və qadın arasında arzulanan şəhvani bir istəyin adıydı. Şəhər şairləri bunu götürüb allahla kişi arasında yaşanan mistik bir yanğı halına saldılar.
Eşqin sufilikdə təzahürü də bədəvi şerində olduğu kimidir. Aşiq olan dərd çəkir, ac-susuz qalır və ödü daşır, ödün daşması nəticəsində melanxolik bir psixoloji hala düşür; sayıqlayır, halüsinasiyalar görür və s. "Melanxoliya" sözünün mənası da yunancadan tərcümədə "melenkholia" "qara öd" deməkdir. İbn Davud islamı sufilərin bu mistik eşq anlayışının üzərinə qurmağın qəti əleyhinə olub.
Birincisi, qadına olan istəyi allaha yönəltməklə müsəlman dünyasında ailə münasibətləri pozulacaqdı, ikincisi, müsəlman gənclər allahın həsrətiylə ödlərini daşırıb o dövr üçün əlacı olmayan xəstəlikdən tələf olacaqdılar. Olurdular da. Davuda görə, eşq anlayışının ilkin forması daha faydalıydı və kişi-qadın sevgisi şəklində qalmalıydı. Amma sufiləri daha böyük fayda maraqlandırırdı; eşq yoluyla tanrını ələ keçirmək.
Mənsur Həllacın bioqrafiyasını yazan Lui Massiqnon kitabında Həllacın möcüzə göstərmək gücünün olduğunu söyləyən mənbələrdən sitatlar gətirir. Guya, Həllac istənilən vaxt əlini atıb xirqəsinin altından lülə, tikə, qaban kababı çıxara bilirmiş. Bunu necə bacardığını soruşanda Həllac cavab verir ki, kim özünü tamamilə allaha versə, allah da onun istədiklərini ona verər. Yəni ən qatı sufi belə allah eşqində altdan-altdan rahat kabab yemək ehtimalının olduğunu düşünürdü.
- Məlum, yazıçılar tamamilə ayrı-ayrı işlərlə məşğul olurlar. O işlərdə xırdalanırlar. Qonararların məbləği də gülüncdür, bilirsən. Kitab oxuyanların sayı çoxalıb, fəqət onlar da küyə gedir, yerli müəllifləri oxumurlar. Xilas variantların var?
- Kollektiv yaddaş deyə bir yaddaş növü var; hər bir xalq əldə etdiyi təcrübələri qoruyub saxlayaraq özünün kollektiv yaddaşını formalaşdırır. İbtidai şüura sahib kollektivlərdə bu yaddaş görmə və eşitmə sayəsində formalaşırdı. Bu toplumlar təcrübələrini ya qayanın üstünə çəkirdilər, ya da əhvalat kimi danışırdılar. Zaman və məkan şərtləri isə bu yaddaşı təhriflərə məruz qoyur, faydalılığını zədələyirdi. İnkişaf etmiş kollektivlərin isə kollektiv yaddaşı yazma-oxuma sayəsində formalaşır. Mənsub olduğumuz türk etnosunun kollektiv yaddaşı folklorikdir, Türklərin Anadoluda, İran coğrafiyasında qurduqları imperiyalarda yazıb-oxuma işinə həmişə farslar baxıblar. Bu imperiyaların mədəni kimliyini formalaşdıranlar türk şahlarını, sultanlarını öz ayağına gətirən öz dövrlərinin fars intellektualları olublar.
Məsələn, müridləri haqqında artıq-əksik danışan türk məmura Mövlananın camaatın içində "ey bacısı qəhbə" deyə çəmkirdiyini yazan mənbələr var. Nə idi bu özgüvənin səbəbi? Qələm! Kitab! Mədəni güc Mövlananın əlində idi. Mədəni güc kimin əlindədirsə millətin ruhu gec-tez ona təslim olur. Hətta mən bu fikirdəyəm ki, Anadoluda milli ruh Mövləvi lirizmi üzərində deyil, Molla Nəsrəddin realizmi üzərində formalaşsaydı ilk romanı ispanlar deyil, türklər yazacaqdılar. Türk təfəkkürünün fars nəzmindən asılılığı onun roman üçün vacib olan realistik, sarkastik təbiətini korladı, türkü atmosfer qatının dışına atdı. Yəni bizim yazıb-oxumağa maraqsızlığımız, bu işi bacarmamağımız, bu günün məsələsi deyil.
- Sanki şeir öldü... Bu hisslərin sintetikləşməyilə bağlıdır, yəqin ki. Daha heç kim əvvəlki kimi sevmir, əvvəlki kimi yaşamır, heç əvvəlki kimi ölmür də. Məsələn, yeni nəsil bir o qədər şeirə, bədii ədəbiyyata maraqlı deyil.
- Şerin mövqeyinin zəifləməsinin səbəbi şüurun təkamülüylə bağlıdır. Biz heyvani instinktlərdən mütləq zəkaya doğru yola alan canlılarıq və bu ağıllanma prosesi sonsuzdur. Getdikcə intinkt və hisslərimiz zəifləyir, ağlımız artır. Biz bu vaxta qədər sözəl, yəni sözlərlə qavranılan dünya qurmuşduq, indi sözlərdən ibarət dünyamızı uçurub rəqəmsal dünya qururuq. Artıq gerçək dünyada çox az görünürük. Bütün insanlıq rəqəmsal dünyaya köçüb. Ölən də ənənəvi şeirdir, sözəl şeirdir. Rəqəmsal dünyanın şairləri hələ yoldadır. Bəlkə də, onlar süni zəkalar olacaqlar.
- Təkcə ədəbiyyat yox, eləcə film də, musiqi də mahiyyətini dəyişib. Ümumiyyətlə, sənət nəhəngliyini, aliliyini itirib. Özü də, süni zəka proqramları təkmilləşdikcə proses daha da sürətlənəcək. Artıq süni zəka proqramları şeir yazır, ssenari yazır, rəsm çəkir... İnkişaf, mədəniyyət insanı sıradan çıxarır, bir növ. Zamanla da, yəqin ki, mağaraya qayıdacağıq.
- İnsan özü üçün fövqəlgüclər yaradıb onları öz xeyirinə işlədən məxluqdur. Süni zəkalar bizim yeni kölələrimiz olacaqlar. Geri qayıtsaq da ibtidai icma quruluşuna deyil, quldarlıq quruluşuna qayıdacağıq. Ağrısız köləlik çağına.
