Tədqiqatçılar Tibetdəki Quliya buzlağından nümunələr toplayaraq ən qədimi 41 min il əvvələ aid olan 1705 növ virusun qorunub saxlanmış genomlarını aşkar ediblər. Virus populyasiyalarının müxtəlifliyinin istiləşmə dövründə əhəmiyyətli dərəcədə artacağı düşünülür.
Bu kəşf mikrob ekosistemlərinin təkamülü ilə genişmiqyaslı iqlim dəyişiklikləri arasında sıx əlaqə olduğunu göstərir.
Buzlaqlar yüz minlərlə il ərzində məlumatları toplayan və qoruyan əsas paleoklimatik arxivdir. Ohayo Dövlət Universiteti və Nebraska Universitetindən olan ekspertlər qrupu buzlaqlarda saxlanılan virusların zamanla iqlim və ekosistemlərin təkamülü haqqında görünməmiş fikirlər verə biləcəyini irəli sürüb. Mikroblar ekosistemlərin təkamülündə mühüm rol oynayır, digər növlərin müxtəlifliyini və adaptiv təkamülünü tənzimləyir.
Mikroorqanizmlər həm də ekosistemin ekoloji metabolizmini, yəni udulmuş və istehsal olunan birləşmələrin konsentrasiyasını (məsələn, CO2), eləcə də bu proseslərin baş vermə sürətini tənzimləyə bilər.
Tədqiqatçıların “Nature Geoscience” jurnalında dərc olunan yeni araşdırmalarında deyilir: "Bu buzlaq arxivləri arasında keçmişdə donmadan əvvəl potensial olaraq əsas ekoloji rol oynayan viruslar var". Bununla belə, viral ekosistem müxtəlifliyindəki dəyişikliklər və iqlim dəyişikliyi arasındakı əlaqə keçmişdə həm texniki məhdudiyyətlər, həm də məlumat çatışmazlığı səbəbindən zəif başa düşülüb.
Bundan əlavə, buzlaq mikrobiologiyası nisbətən yeni tədqiqat sahəsidir və potensial təhlükəli patogenlərin sərbəst buraxılması səbəbindən ümumiyyətlə riskli hesab olunur. Bu, tədqiqat və elmi ekspedisiyalar üçün maliyyə vəsaitinə çıxışı əhəmiyyətli dərəcədə məhdudlaşdırır.
Araşdırmanın həmmüəllifi, Ohayo Dövlət Universitetinin əməkdaşı Metyu B. Sullivan “Popular Science” jurnalına verdiyi müsahibədə “Bu cür məlumatlar Yerin əvvəllər necə göründüyü ilə bağlı bütün suallara cavab vermək üçün vacibdir”, - deyə izah edib.
Qlobal istiləşmə dövründə daha çox müxtəliflik
Yeni tədqiqat üçün nümunələr Tibet yaylasının ucqar şimal-qərbində yerləşən Quliya buzlağından götürülüb. Aşağı hissəsi 6000 metr yüksəklikdə yerləşən bu buzlaq irimiqyaslı paleoklimatik dəyişikliklərin tədqiqi üçün ən zəngin arxivlərdən biri hesab olunur. Ekspedisiyaya 60 nəfərə yaxın komanda cəlb olunub. Onlar iki ay ərzində özəkləri toplayıb yakların belində daşıyıblar. Hər bir heyvan təxminən 12 metr buz seqmenti daşıyıb. Bəziləri birbaşa buzlağın əsas qayalarından yuxarı, 310 metr dərinlikdə götürülüb.
Müasir ardıcıllıq üsullarından istifadə edərək laboratoriyada nüvələri təhlil edərək, tədqiqatçılar 1705 növ virusun genomlarını təcrid ediblər, ən qədimi 41000 il, ən sonuncusu isə cəmi 160 il əvvələ aiddir. Bu dəfə buzlaqlardan toplanan viruslar haqqında əvvəlkindən 50 dəfə çox məlumat toplanıb.
Virusların əksəriyyəti (70%-dən çoxu) əvvəllər heç vaxt qeydə alınmayıb və həmin buzlaq üçün endemikdir, təxminən dörddə biri isə dünyanın digər yerlərində mövcuddur.
Genom müxtəlifliyini təhlil edərək, komanda virus populyasiyalarının tərkibinin hər buzlaq dərinliyi diapazonunda əks olunan iqlim şəraitindən asılı olaraq dəyişdiyini müəyyən edib. Soyuq dövrlərdə viral icmalar nisbətən sabit və oxşar tərkibə qayıdır, istiləşmə dövründə isə onların müxtəlifliyi əhəmiyyətli dərəcədə artır. Ən müxtəlif və spesifik növlərin yaranması son buz dövrü ilə Holosen arasındakı əsas keçid dövrünə təsadüf edən təxminən 11500 il əvvələ təsadüf edir. Bu, tədqiq edilən 41 min il ərzində iqlimin istiləşməsinin ən dramatik dövrü olub. Beləliklə, məlumatlar göstərir ki, virusların təkamülünə iqlim dəyişikliyi böyük təsir göstərir.
Bu nəticələr göstərir ki, viruslar təkcə sahiblərini yoluxdurmur, həm də morfologiyasını dəyişir və bununla da onların ekstremal şəraitdə yaşamaq qabiliyyətinə təsir edir. Mütəxəssislər deyirlər ki, bu məlumatlar virusların ətraf mühitdəki əsas dəyişikliklərə cavab olaraq necə təkamül etdiyinə dair anlayışımızı yaxşılaşdıra və müasir virusların hazırkı qlobal istiləşmə şəraitində necə reaksiya verə biləcəyini modelləşdirə bilər. Bununla belə, nəticələri təsdiqləmək və onları iqlim və ekosistem modellərinə daxil etmək üçün daha çox tədqiqata ehtiyac var. Tədqiqat qrupu hazırda Quliya buzlağından daha çox oxşar nümunələr toplamağa çalışır.
Nubar Süleymanova, “İki sahil”
