Bakı. Trend:
Ermənistanla Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi üzrə aparılandanışıqlar beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzində qalmaqdadavam edir. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan 17 maddədən13-nün artıq razılaşdırıldığını təsdiqləyərək Ermənistanın sülhsazişini imzalamağa hazır olduğunu bildirdi. Qalan maddələr isənövbəti danışıqlarda müzakirə olunacaq, lakin diplomatik əlaqələrinqurulması və digər əsas məsələlər üzrə artıq razılıq əldəolunub.
Azərbaycan öz növbəsində möhkəm mövqeyini qoruyur vəErmənistanın Konstitusiyasından Qarabağ və ətraf ərazilərə dair hərhansı ərazi iddialarının çıxarılmasını tələb edir. Bakı hesab edirki, bu şərt yerinə yetirilmədən tam sülh sazişinin imzalanmasımümkün deyil və bu, sülh prosesini yavaşlatmış olur. Bununlayanaşı, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bildirib ki, sülh sazişimətninin təxminən 80%-i artıq razılaşdırılıb, bu da yaxın aylardayekun kompromisin əldə olunma ehtimalını göstərir.
N.Paşinyan həmçinin sərhədlərin delimitasiyası və nəqliyyatəlaqələrinin bərpası məsələlərini müzakirə etmək üçün Prezidentİ.Əliyevlə yüksək səviyyəli görüş keçirməyi təklif edib. Zəngəzurdəhlizi də daxil olmaqla kommunikasiyaların açılması danışıqlarınəsas aspektlərindən biri olaraq qalır. Ermənistan bu məsələnimüzakirə etməyə hazır olduğunu ifadə edib, amma ərazi bütövlüyününqorunması şərti ilə, bu isə Bakının narahatlığına səbəb olur.
Son açıqlamaları ilə Ermənistanın xarici işlər naziri, İrəvanınsülh prosesinə realist yanaşdığını vurğuladı. Ermənistan tərəfikonstruktiv dialoqa hazır olduğunu bildirir və hesab edir ki, artıqsərhədlərin delimitasiyasına başlanması və bölgə üçün iqtisadi vənəqliyyat layihələrinin müzakirəsi kimi əhəmiyyətli addımlaratılıb. Bu irəliləyişlər sülh prosesində mühüm mərhələlərdir.
Eyni zamanda, beynəlxalq oyunçular, xüsusən də Fransa, Avropaİttifaqı və ABŞ, danışıqları dəstəkləyir və bölgədəki təsirlərinigücləndirmək üçün müxtəlif müzakirə platformaları təklif edirlər.Ancaq əsas sual hələ də açıq qalır: Ermənistan və Azərbaycan qalanfikir ayrılıqlarını aradan qaldırıb yekun sülh müqaviləsiniimzalaya biləcəklərmi?
Nikol Paşinyanın son bəyanatları və Azərbaycanın Xarici İşlərNazirliyinin cavabı fonunda sülh müqaviləsi ilə bağlı məsələlərdaha çox əhəmiyyət kəsb etməyə başlayıb. Hər iki tərəfin fərqlişərtləri və addımları fərqli şəkildə şərh etməsi səbəbindənvəziyyət daha da mürəkkəbləşir və yaxın gələcəkdə qeyri-müəyyənlikmühiti yaranır.
N.Paşinyanın son addımları, o cümlədən 2027-ci ildəKonstitusiyaya dəyişikliklər edilməsi ilə bağlı referendumunkeçirilməsinin mümkünlüyünün elan edilməsi, sülh sazişininimzalanmasını, xüsusilə Bakının təklif etdiyi şərtlər çərçivəsində,üç il sonraya ertələmiş oldu. Azərbaycan isə aydın şəkildə bəyanedib ki, Ermənistan Konstitusiyasından Azərbaycana qarşı əraziiddialarını çıxarmadıqca, tam sülh sazişinin imzalanmasına razıolmayacaq. Bu şərt Azərbaycan üçün əsas və dəyişilməzdir və bu,qarşıdakı danışıqları çox çətinləşdirir.
Azərbaycan, eyni zamanda, sülh nizamlanmasının əsasprinsiplərini möhkəmləndirəcək aralıq sənədin qəbulunu tələb edir.Bununla yanaşı, Ermənistan artıq Bakıya gələcək sülh müqaviləsininrazılaşdırılmış maddələrini göndərib ki, bu da tərəflərin yekunsənədin forması və məzmunu barədə fərqli baxışlarının olduğunugöstərir. Müşahidəçilər bildirirlər ki, formulyasiya ilə bağlıgərginlik artacaq və qarşıdakı aylar tərəflərin kompromisə nədərəcədə hazır olduğunu göstərəcək. Müzakirələr bu danışıqlarınəsas trendi kimi görünür.
Geosiyasi baxımdan ən vacib mövzulardan biri isə nəqliyyatkommunikasiyalarının, xüsusən Zəngəzur dəhlizinin açılmasıdır.N.Paşinyan ölkə daxilində və xaricdəki təzyiqlərə baxmayaraq, yaxıngələcəkdə bu dəhlizlə bağlı konkret şərtlər təklif etməyə məcburqalacaq. Burada sual yaranır ki, təklif edilən şərtlər nə olacaq vəbu, Tehranın bölgədəki dəyişikliklərlə bağlı narahatlıqlarına necətəsir edəcək.
Top hazırda İrəvanın meydanındadır və Paşinyanın hər bir addımıdiqqətlə izlənilir.
Sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası ilə bağlı vəziyyətdə az mürəkkəb deyil. Burada əsas məsələ hüquqi məsələlər və millikonstitusiya prosesləridir. Həm Ermənistan, həm də Azərbaycan,parlamentlərində hər hansı bir sazişin ratifikasiyası ilə üzləşəcəkvə bu proses aylar, hətta illər çəkə bilər. Artıq komissiyalarınişində müəyyən münaqişəli məqamlar görünür və bu, məsələninqeyri-müəyyən bir müddətə təxirə salına biləcəyini təsdiqləyir.
Liderlərin növbəti görüşünün yeri xüsusi diqqət tələb edir.London danışıqlarının uğursuzluğundan sonra müzakirələrin davamedəcəyi yeni platformanın harada olacağı qeyri-müəyyən olaraqqalır. Danışıqlar Moskva, Brüssel və ya hətta Ankara kimişəhərlərdə baş tuta bilər, lakin tərəflər üçün ən uyğun və neytralməkana ehtiyac olduğu açıqdır. Bu məkan, sərhəd komissiyalarınınişlərinin sinxronlaşdırılması və Zəngəzur dəhlizi üzrə təkliflərinmüzakirəsi kimi əsas məsələlərin həlli üçün kritik əhəmiyyətdaşıyır.
Danışıqlar zamanı vaxt resursu mühüm amil olaraq qalır. Londongörüşünün nəticəsiz qalması Paşinyanın siyasi məğlubiyyəti kimiqiymətləndirilə bilər, lakin reallıqda Ermənistan baş naziri vaxtınonun xeyrinə işləyəcəyinə ümid edir. Bununla belə, son hadisələrgöstərir ki, Paşinyan konkret təkliflər irəli sürməlidir, əks haldadanışıqlar mənasız olacaq.
Son xəbərlər və bəyanatlar danışıqlar prosesinin çoxşaxəli vəqeyri-şəffaf olduğunu bir daha təsdiqləyir. Əsas sual təkcə kimdaha çox vaxt qazanacaq deyil, həm də Ermənistanın həm Azərbaycanı,həm də beynəlxalq vasitəçiləri razı salacaq konkret təkliflərləçıxış edib-edə bilməməsidir.
Sülh müqaviləsinin bağlanması məsələsi hələ də Cənubi Qafqazınregional siyasətinin əsas mövzusu olaraq qalır. Nikol Paşinyanınson addımları, xüsusilə 2027-ci ildə Konstitusiyaya dəyişikliklərləbağlı referendumun mümkünlüyünün elan edilməsi Bakı və İrəvanarasındakı uzunmüddətli qarşıdurmaya son qoyacaq mümkün sazişinimzalanmasını əhəmiyyətli dərəcədə uzadıb. Azərbaycan isəErmənistan Konstitusiyasında ərazi iddialarının olduğu müddətdə,hər hansı sülh müqaviləsi üzrə danışıqların mənasız olduğunu açıqşəkildə bəyan edib.
Bu tələbin rəsmi Bakı tərəfindən irəli sürülməsi prinsipialxarakter daşıyır. Ermənistan Konstitusiyasına ediləcəkdəyişikliklər İrəvanın Qarabağ və "mübahisəli" hesab etdiyi digərərazilərə olan iddialarından imtina etdiyini əks etdirməlidir.Azərbaycan, xüsusilə keçmiş münaqişələrdən əldə edilən təcrübəəsasında, bu şərti regionda uzunmüddətli sülh və sabitlik üçünzəruri hesab edir. Ancaq Ermənistan bu dəyişiklikləri həyatakeçirməkdə tələsmir və bu da sülh sazişinin imzalanmasınıqeyri-müəyyən vaxta qədər təxirə salır.
N.Paşinyan üçün bu qərar daxili siyasi risklərlə bağlıdır.Ermənistan cəmiyyəti hələ də Qarabağ məsələsində dərin bölünmüşvəziyyətdədir və Azərbaycanla bağlı atılacaq istənilən addımtəslimçilik kimi qəbul edilə bilər ki, bu da Paşinyan hökuməti üçünciddi siyasi nəticələrə səbəb ola bilər. 2027-ci ildə referendumuntəşkil edilməsi Paşinyana vaxt qazanmağa imkan verir, ümid edərəkki, o vaxta qədər gərginlik azalacaq və cəmiyyət konstruktivqərarlara hazır olacaq. Bununla belə, bu addım yaxın bir neçə ilərzində danışıqların əsasən simvolik olacağını göstərir.
Azərbaycan öz mövqeyində qəti olaraq qalır. Prezident İlhamƏliyev dəfələrlə vurğulayıb ki, Azərbaycanın ərazi bütövlüyümüzakirə mövzusu ola bilməz. Onun sözlərinə görə, bu məsələ hələ2020-ci ildə, Azərbaycan Dağlıq Qarabağı nəzarətə qaytardıqda həllolunmuşdu. “Ermənistanın müharibənin nəticələrini yenidən gözdənkeçirmək cəhdləri uğursuzluğa məhkumdur”, - Azərbaycan liderisöyləyib.
O əlavə edib ki, Azərbaycan müharibədən sonra müəyyən olunmuşsərhədlərin tanınmasında israrlı olacaq.
Bundan əlavə, Zəngəzur dəhlizi məsələsi də daxil olmaqlanəqliyyat yollarının açılması danışıqların əsas mövzularındanbiridir. Bu dəhliz Azərbaycanın Naxçıvanla, daha sonra isə Türkiyəilə birləşməsini təmin etməli və region üçün yeni iqtisadi vəgeosiyasi perspektivlər açmalıdır. Ermənistan, Bakının və Ankaranıntəsirinin artmasından qorxaraq, bu məsələdə yekun qərar qəbuletməkdə tərəddüd edir. Bu prosesdə ənənəvi olaraq Cənubi QafqazdaAzərbaycanın mövqeyinin güclənməsinə qarşı çıxan İran da mühüm roloynayır.
Beynəlxalq oyunçuların Cənubi Qafqazda sülh prosesinə müdaxiləsinəzərəçarpan təsirə malikdir. Rusiya, Ermənistan və Azərbaycanarasında münaqişənin ənənəvi vasitəçisi olaraq qalır, lakin 2020-ciil müharibəsindən sonra onun rolu nisbətən zəifləyib. Moskva həriki tərəflə tarixi və hərbi əlaqələrini davam etdirsə də, Avropaİttifaqı son dövrlərdə öz təsirini artırmağa çalışır, müzakirəplatformaları təşkil edir və sülh təşəbbüsləri irəli sürür. Lakinxarici güclərin münaqişəyə müdaxiləsi çox vaxt prosesi ləngidir,çünki bu ölkələrin maraqları münaqişə tərəflərinin maraqları iləhər zaman üst-üstə düşmür.
Paşinyan qarşısında iki əsas seçim durur: daxili siyasi riskinəzərə alaraq qərar qəbul etmək və ya vaxtı uzadaraq daha əlverişlişəraitin yaranacağına ümid etmək. Ən çox gözlənilən variantlardanbiri, tərəflərin münaqişənin ən kəskin problemlərinin müvəqqətihəllini təmin edəcək aralıq razılaşmalar üzərində dayanmasıdır.Lakin belə razılaşmalar, adətən, müvəqqəti xarakter daşıyır vəköklü ziddiyyətləri həll etməkdə acizdir.
... Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsi ilə bağlımövcud vəziyyət hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır. Bir tərəfdənPaşinyan qərar qəbulunu gecikdirməyə çalışır, digər tərəfdən isəAzərbaycan öz şərtlərinin yerinə yetirilməsində təkid edir.Tərəflərin maraqları toqquşduğu üçün danışıqların uzun müddət davamedəcəyi gözlənilir və münaqişənin həllinin yalnız bir neçə ildənsonra mümkün ola biləcəyi ehtimal olunur.
