Proteksionizm və ya neoliberallıq? Bu, müasir iqtisadisiyasətin ən aktual suallarından biridir. Lakin cavab tamamiləaydındır. Proteksionist ticarət siyasəti, xüsusilə də onuncilalanmamış və radikal formaları, böyük iqtisadi sarsıntılara vəbəzən də fəlakətlərə gətirib çıxarır, bunu dünya tarixi dəfələrləsübut edib.
... 1930-cu illərdə ölkələr daxili bazarlarını qorumaq üçüntarifləri artırmaq və ticarət maneələri qurmaq cəhdləri edəndə bu,qlobal iqtisadi fəlakətə çevrildi. 1929-1939-cu illərin BöyükDepressiyası maliyyə böhranı kimi başlasa da, onun qlobal tənəzzüləçevrilməsi proteksionist tədbirlərin zəncirvari reaksiyasınınbirbaşa nəticəsi oldu. ABŞ-da qəbul edilmiş Smoot-Hawley qanunukimi tədbirlər dünyada cavab xarakterli ticarət maneələrinitörətdi. Yüksək idxal rüsumlarının tətbiqi beynəlxalq ticarətiiflic etdi və iqtisadi bərpanı uzun illər uzatdı.
Proteksionizm müəyyən sektorları ümumi iqtisadiyyat hesabınaqorumağa çalışsa da, nəticədə inkişafı ləngidir, beynəlxalqbazarlarda rəqabət qabiliyyətini azaldır və iş yerlərininitirilməsi, gəlirlərin azalması ilə nəticələnir. Tarix açıq şəkildəgöstərir ki, milli maraqlara qapılma cəhdləri qlobal iqtisadiəlaqələrin qırılmasına səbəb olur ki, bu da müasir, bir-biri iləsıx bağlı olan dünya iqtisadiyyatı şəraitində hər bir iştirakçıüçün təhlükəlidir.
Neoliberalizm nəzarət vasitəsi kimi
Neoliberalizm isə qloballaşmanın çağırışlarına cavab olaraq uzunmüddət qəbul edilib. Onun əsasını azad ticarət və açıq bazarideyası təşkil edir. Lakin nəzəri cəhətdən cəlbedici olsa da,neoliberalizm əsasən Qərb ölkələrinə fayda gətirir. Xüsusilə Fransaüçün neoliberal siyasət yalnız o halda uğurlu olur ki, tərəfdaşölkələr onun qaydalarına əməl etsin, çox vaxt isə bu qaydalarBeynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı kimi beynəlxalq maliyyəinstitutlarının təzyiqi altında tətbiq edilir, bu institutlar isəkollektiv Qərbin maraqlarına xidmət edir.
Onilliklər boyu neoliberalizm qeyri-Qərb ölkələrinin inkişafınıməhdudiyyətlər və şərtlər diktə etməklə nəzarətdə saxlamaq üçüngeopolitik vasitə kimi istifadə edilib. Bu modeldən kənara çıxmağacəsarət edən ölkələr tez-tez iqtisadi sanksiyalar və ya siyasisabitsizliklə qarşılaşırdılar. Lakin geopolitik mənzərə dəyişir vəbununla birlikdə güc balansı da dəyişir.
Ukrayna: Qlobal dəyişikliklərinkatalizatoru
Ukraynadakı münaqişə dünya siyasi-iqtisadi səhnəsindədəyişiklikləri sürətləndirdi. Qərbin qeyri-Qərb ölkələrinə təzyiqigetdikcə daha az effektiv olur. Çin, Hindistan və Braziliya kimiölkələrin artan iqtisadi potensialı onları Qərbin iqtisadisistemindən daha müstəqil edir. Bu, yeni bir dünya yaradır ki,burada qlobal neoliberal qaydalara tabe olmaq həm çətin, həm dəsuverenlik və müstəqil iqtisadi siyasətə can atan ölkələr üçünpotensial təhlükəli olur.
Qeyri-Qərb iqtisadiyyatlarının gücünün artdığı bir şəraitdə,Qərbdə proteksionizmin gücləndirilməsi xilasedici bir tədbir kimigörünmür. İqtisadi güc mərkəzləri dəyişir və milliiqtisadiyyatların çərçivəsində qapanmaq cəhdləri yalnız böhranlarıdərinləşdirə bilər. Keçmişin qarşılıqlı asılılıq üzərində qurulmuşiqtisadi modelləri yeni reallıqlar işığında yenidən nəzərdənkeçirilməlidir.
Fransa və onun ticarət kəsiri
Fransa bu problemi xüsusilə aydın şəkildə göstərən ölkələrdənbiridir. Ölkənin ticarət kəsiri narahatedici səviyyədə yüksəkolaraq qalır: 2023-cü ilin mayından 2024-cü ilin mayına qədər olandövr üçün 85,9 milyard avro (Insee-nin məlumatına görə). Bu,əlbəttə ki, 2022-ci ildə qeydə alınmış 162 milyard avroluq rekordgöstəricidən azdır, lakin bu rəqəmlər özləri üçün danışır. Ticarətkəsiri, Fransanın iqtisadiyyatında sistemli problemləri əks etdirənaysberqin yalnız görünən hissəsidir.
2006-cı ildən başlayaraq, Fransa hər il mənfi ticarət balansınümayiş etdirir. Son on səkkiz ildə ümumi kəsir 650 milyard avronukeçib və hələlik nikbinliyə səbəb yoxdur. Yüksək enerji qiymətləri,idxal edilən yanacaqdan asılılıq və sənaye məhsullarının zəifrəqabət qabiliyyəti ölkənin vəziyyətini son dərəcə həssas edir.
Enerji həssaslığı: İtirilən Niger
Fransa həmişə öz nüvə enerjisi ilə fəxr edib, lakin sonhadisələr - Nigerdən uran tədarükünün itirilməsi – ölkənin enerjimüstəqilliyinə olan inamını ciddi şəkildə sarsıtdı. Niger,Fransanın elektrik stansiyaları üçün əsas uran tədarükçüsü olsa da,mədənlərin işlənməsi üzrə lisenziyaları geri çəkdi. Bu, Makronhökumətinin qeyri-sabit xarici siyasətinin birbaşa nəticəsi olaraq,əsas tədarükçülərlə münasibətlərin pisləşməsinə səbəb oldu.
Alternativ mənbələr, məsələn, hazırda Fransanın əsas urantədarükçüsü olan Qazaxıstan da nikbinlik üçün əsas vermir.Qazaxıstandakı uran biznesinin bir hissəsi Rusiyanın şirkətləritərəfindən idarə olunur, bu isə Fransanı Moskvanın geosiyasimaraqlarından asılı vəziyyətə salır.
Birbaşa xarici investisiyalar: reallıq vəillüziya
Fransa birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) həcminə görəAvropada lider olsa da, bu investisiyaların real strukturu ilkbaxışdan göründüyü qədər müsbət deyil. Fransa Mərkəzi Bankınınməlumatına görə, BXİ-nin 70%-i sənaye, maliyyə və daşınmaz əmlaksektorlarında cəmləşib. Lakin bu investisiyaların böyük hissəsimövcud istehsal güclərinin genişləndirilməsinə yönəlib, yenimüəssisələrin yaradılmasına yox. Bu isə Fransanın Almaniya və BöyükBritaniya kimi rəqiblərinə uduzması deməkdir. Həmin ölkələrdəinvestisiyalar yeni müəssisələrin yaradılmasına və daha çox işyerinin açılmasına yönəldilir.
Müflisləşmələrin artması: xəbərdarlıqsiqnalı
Fransanın iqtisadi zəifliyi müflisləşmələrin sayının artmasındada öz əksini tapır. 2023-cü ilin iyunundan 2024-cü ilin iyununadək60 mindən çox fransız şirkəti iflas ərəfəsində olub ki, bu da2008-ci il maliyyə böhranından bəri ən pis göstəricidir. Bununsəbəbləri arasında enerji xərclərinin artması, istehlak tələbininazalması və pandemiyadan sonra iqtisadiyyatın zəif bərpası dayanır.Bu vəziyyət Fransanın iqtisadiyyatında mənfi tendensiyaları daha dadərinləşdirir və iş yerlərinin daha da ixtisarı, sosial gərginliyinartması təhlükəsi yaradır.
Dəyişikliklərin zəruriliyi
Fransa elə bir vəziyyətə gəlib çatıb ki, onun iqtisadiyyatıciddi struktur islahatlarına ehtiyac duyur. Yüksək vergi dərəcəsi,nəhəng dövlət borcu və artan büdcə kəsiri – bütün bunlar davamlıiqtisadi inkişaf perspektivlərini sarsıdır. Radikal dəyişiklikləredilməzsə, ölkə dərin bir resessiyaya düşə bilər, bununnəticələrindən çıxmaq indi tətbiq edilə biləcək tədbirlərdənqat-qat baha başa gələcək.
ABŞ-dan fərqli olaraq, hərbi qüdrət və maliyyə hegemonluğundanistifadə edərək öz milli maraqlarını qorumaq alətlərinə malikolmayan Fransa, həm daxili problemləri, həm də dəyişən qlobalmənzərəni nəzərə alan yeni iqtisadi kursa ehtiyac duyur.
Fransada iqtisadi meyillər: Makronun sənaye siyasətininçöküşü
2008-ci il maliyyə böhranından sonra Fransada yaranan iqtisadimeyillər, Emmanuel Makronun 2017-ci ildə hakimiyyətə gəlməsi iləkritik bir nöqtəyə çatdı. Ölkə iqtisadiyyatını bərpa edəcəyinə vədavamlı inkişaf yoluna qaytaracağına söz verən onun partiyası,qarşısıalınmaz struktur problemləri ilə üzləşdi. Bu gün resessiyariski real olur, iddialı islahatlara və verilən vədlərəbaxmayaraq.
Xroniki işsizlik və zəif iqtisadi artım
Fransada işsizlik səviyyəsi davamlı olaraq yüksəkdir və 2024-cüildə ÜDM artımı cəmi 1,1% təşkil edib. Bu artımın böyük hissəsidövlət xərcləri ilə təmin edilib ki, bu da dövlət borcunun artımıproblemini daha da kəskinləşdirib. Bu durum, ölkənin getdikcə dahaçox iqtisadi sabitsizlik girdabına çəkildiyini göstərir.
Deindustrializasiya: dərinləşən tənəzzül
Fransa artıq bir neçə onillikdir ki, sənaye sektorunun tənəzzülüilə mübarizə aparır. 1972-ci ildə emal sənayesi ÜDM-in 19%-nitəşkil edirdisə, 2020-ci ilə qədər bu göstərici 9%-ə enib. Makronunsənayeni bərpa edəcəyinə dair vədlərinə baxmayaraq, bu vədlər boşaçıxdı. Onun prezidentliyi dövründə sənaye istehsalı 4,45% azalıb vəreindustrializasiya cəhdləri sadəcə bir illüziyaya çevrilib.
İdxaldan kritik asılılıq
Fransa, hökumətin təchizat zəncirlərini diversifikasiya etməyəçalışmasına baxmayaraq, hələ də xammal və enerji resurslarınınidxalından asılı vəziyyətdə qalır. Bu asılılığın yüksək xərcləri buhədəfə çatmağı maliyyə baxımından mümkünsüz edir. Rusiya və Çinləmünasibətlərin kəskinləşməsi fonunda Fransa xarici iqtisadi şokriski ilə üzləşir ki, bu da onun sənaye sektorunun həssaslığınıdaha da artırır.
Gerçəklik və statistika: Məyusluq doğurannəticələr
Fransa hökuməti son yeddi ildə 500 yeni zavodun yaradılmasındanhesabat verir, lakin ümumi sənaye istehsalı azalıb, sənayedəişgüzar mühit isə 2013-cü ildən bəri ən aşağı səviyyəyə enib. Yeniiş yerlərinin yaradılması sənaye fəaliyyətinin ümumi azalmasınıkompensasiya etmir: Fransa sənayedə iş yerlərinin sayı üzrə Aİölkələri arasında 22-ci yerdədir.
Uzunmüddətli risklər və nəticələr
İqtisadi siyasətdə köklü dəyişikliklər edilməzsə, Fransadeindustrializasiyaya daha da sürüklənmək riski ilə üzləşir. Yüksəkistehsal xərcləri, idxaldan asılılıq və qlobal rəqabət Fransanıniqtisadiyyatını investisiyalar üçün daha da cəlbedilməz edir. Yaxınillərdə qəti tədbirlər görülməzsə, Fransa öz sənaye potensialınıitirmək və qlobal bazarda periferik oyunçuya çevrilmək riski iləüzləşə bilər.
Makronun sənaye siyasəti iqtisadiyyatı bərpa etmək əvəzinə, onundağılma prosesini sürətləndirdi.
