.jpg)
Proteksionizm və ya neoliberallıq? Bu, müasir iqtisadi siyasətin ən aktual suallarından biridir. Lakin cavab tamamilə aydındır. Proteksionist ticarət siyasəti, xüsusilə də onun cilalanmamış və radikal formaları, böyük iqtisadi sarsıntılara və bəzən də fəlakətlərə gətirib çıxarır, bunu dünya tarixi dəfələrlə sübut edib.
... 1930-cu illərdə ölkələr daxili bazarlarını qorumaq üçün tarifləri artırmaq və ticarət maneələri qurmaq cəhdləri edəndə bu, qlobal iqtisadi fəlakətə çevrildi. 1929-1939-cu illərin Böyük Depressiyası maliyyə böhranı kimi başlasa da, onun qlobal tənəzzülə çevrilməsi proteksionist tədbirlərin zəncirvari reaksiyasının birbaşa nəticəsi oldu. ABŞ-da qəbul edilmiş Smoot-Hawley qanunu kimi tədbirlər dünyada cavab xarakterli ticarət maneələrini törətdi. Yüksək idxal rüsumlarının tətbiqi beynəlxalq ticarəti iflic etdi və iqtisadi bərpanı uzun illər uzatdı.
Proteksionizm müəyyən sektorları ümumi iqtisadiyyat hesabına qorumağa çalışsa da, nəticədə inkişafı ləngidir, beynəlxalq bazarlarda rəqabət qabiliyyətini azaldır və iş yerlərinin itirilməsi, gəlirlərin azalması ilə nəticələnir. Tarix açıq şəkildə göstərir ki, milli maraqlara qapılma cəhdləri qlobal iqtisadi əlaqələrin qırılmasına səbəb olur ki, bu da müasir, bir-biri ilə sıx bağlı olan dünya iqtisadiyyatı şəraitində hər bir iştirakçı üçün təhlükəlidir.
Neoliberalizm nəzarət vasitəsi kimi
Neoliberalizm isə qloballaşmanın çağırışlarına cavab olaraq uzun müddət qəbul edilib. Onun əsasını azad ticarət və açıq bazar ideyası təşkil edir. Lakin nəzəri cəhətdən cəlbedici olsa da, neoliberalizm əsasən Qərb ölkələrinə fayda gətirir. Xüsusilə Fransa üçün neoliberal siyasət yalnız o halda uğurlu olur ki, tərəfdaş ölkələr onun qaydalarına əməl etsin, çox vaxt isə bu qaydalar Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı kimi beynəlxalq maliyyə institutlarının təzyiqi altında tətbiq edilir, bu institutlar isə kollektiv Qərbin maraqlarına xidmət edir.
Onilliklər boyu neoliberalizm qeyri-Qərb ölkələrinin inkişafını məhdudiyyətlər və şərtlər diktə etməklə nəzarətdə saxlamaq üçün geopolitik vasitə kimi istifadə edilib. Bu modeldən kənara çıxmağa cəsarət edən ölkələr tez-tez iqtisadi sanksiyalar və ya siyasi sabitsizliklə qarşılaşırdılar. Lakin geopolitik mənzərə dəyişir və bununla birlikdə güc balansı da dəyişir.
Ukrayna: Qlobal dəyişikliklərin katalizatoru
Ukraynadakı münaqişə dünya siyasi-iqtisadi səhnəsində dəyişiklikləri sürətləndirdi. Qərbin qeyri-Qərb ölkələrinə təzyiqi getdikcə daha az effektiv olur. Çin, Hindistan və Braziliya kimi ölkələrin artan iqtisadi potensialı onları Qərbin iqtisadi sistemindən daha müstəqil edir. Bu, yeni bir dünya yaradır ki, burada qlobal neoliberal qaydalara tabe olmaq həm çətin, həm də suverenlik və müstəqil iqtisadi siyasətə can atan ölkələr üçün potensial təhlükəli olur.
Qeyri-Qərb iqtisadiyyatlarının gücünün artdığı bir şəraitdə, Qərbdə proteksionizmin gücləndirilməsi xilasedici bir tədbir kimi görünmür. İqtisadi güc mərkəzləri dəyişir və milli iqtisadiyyatların çərçivəsində qapanmaq cəhdləri yalnız böhranları dərinləşdirə bilər. Keçmişin qarşılıqlı asılılıq üzərində qurulmuş iqtisadi modelləri yeni reallıqlar işığında yenidən nəzərdən keçirilməlidir.
Fransa və onun ticarət kəsiri
Fransa bu problemi xüsusilə aydın şəkildə göstərən ölkələrdən biridir. Ölkənin ticarət kəsiri narahatedici səviyyədə yüksək olaraq qalır: 2023-cü ilin mayından 2024-cü ilin mayına qədər olan dövr üçün 85,9 milyard avro (Insee-nin məlumatına görə). Bu, əlbəttə ki, 2022-ci ildə qeydə alınmış 162 milyard avroluq rekord göstəricidən azdır, lakin bu rəqəmlər özləri üçün danışır. Ticarət kəsiri, Fransanın iqtisadiyyatında sistemli problemləri əks etdirən aysberqin yalnız görünən hissəsidir.
2006-cı ildən başlayaraq, Fransa hər il mənfi ticarət balansı nümayiş etdirir. Son on səkkiz ildə ümumi kəsir 650 milyard avronu keçib və hələlik nikbinliyə səbəb yoxdur. Yüksək enerji qiymətləri, idxal edilən yanacaqdan asılılıq və sənaye məhsullarının zəif rəqabət qabiliyyəti ölkənin vəziyyətini son dərəcə həssas edir.
Enerji həssaslığı: İtirilən Niger
Fransa həmişə öz nüvə enerjisi ilə fəxr edib, lakin son hadisələr - Nigerdən uran tədarükünün itirilməsi - ölkənin enerji müstəqilliyinə olan inamını ciddi şəkildə sarsıtdı. Niger, Fransanın elektrik stansiyaları üçün əsas uran tədarükçüsü olsa da, mədənlərin işlənməsi üzrə lisenziyaları geri çəkdi. Bu, Makron hökumətinin qeyri-sabit xarici siyasətinin birbaşa nəticəsi olaraq, əsas tədarükçülərlə münasibətlərin pisləşməsinə səbəb oldu.
Alternativ mənbələr, məsələn, hazırda Fransanın əsas uran tədarükçüsü olan Qazaxıstan da nikbinlik üçün əsas vermir. Qazaxıstandakı uran biznesinin bir hissəsi Rusiyanın şirkətləri tərəfindən idarə olunur, bu isə Fransanı Moskvanın geosiyasi maraqlarından asılı vəziyyətə salır.
Birbaşa xarici investisiyalar: reallıq və illüziya
Fransa birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) həcminə görə Avropada lider olsa da, bu investisiyaların real strukturu ilk baxışdan göründüyü qədər müsbət deyil. Fransa Mərkəzi Bankının məlumatına görə, BXİ-nin 70%-i sənaye, maliyyə və daşınmaz əmlak sektorlarında cəmləşib. Lakin bu investisiyaların böyük hissəsi mövcud istehsal güclərinin genişləndirilməsinə yönəlib, yeni müəssisələrin yaradılmasına yox. Bu isə Fransanın Almaniya və Böyük Britaniya kimi rəqiblərinə uduzması deməkdir. Həmin ölkələrdə investisiyalar yeni müəssisələrin yaradılmasına və daha çox iş yerinin açılmasına yönəldilir.
Müflisləşmələrin artması: xəbərdarlıq siqnalı
Fransanın iqtisadi zəifliyi müflisləşmələrin sayının artmasında da öz əksini tapır. 2023-cü ilin iyunundan 2024-cü ilin iyununadək 60 mindən çox fransız şirkəti iflas ərəfəsində olub ki, bu da 2008-ci il maliyyə böhranından bəri ən pis göstəricidir. Bunun səbəbləri arasında enerji xərclərinin artması, istehlak tələbinin azalması və pandemiyadan sonra iqtisadiyyatın zəif bərpası dayanır. Bu vəziyyət Fransanın iqtisadiyyatında mənfi tendensiyaları daha da dərinləşdirir və iş yerlərinin daha da ixtisarı, sosial gərginliyin artması təhlükəsi yaradır.
Dəyişikliklərin zəruriliyi
Fransa elə bir vəziyyətə gəlib çatıb ki, onun iqtisadiyyatı ciddi struktur islahatlarına ehtiyac duyur. Yüksək vergi dərəcəsi, nəhəng dövlət borcu və artan büdcə kəsiri - bütün bunlar davamlı iqtisadi inkişaf perspektivlərini sarsıdır. Radikal dəyişikliklər edilməzsə, ölkə dərin bir resessiyaya düşə bilər, bunun nəticələrindən çıxmaq indi tətbiq edilə biləcək tədbirlərdən qat-qat baha başa gələcək.
ABŞ-dan fərqli olaraq, hərbi qüdrət və maliyyə hegemonluğundan istifadə edərək öz milli maraqlarını qorumaq alətlərinə malik olmayan Fransa, həm daxili problemləri, həm də dəyişən qlobal mənzərəni nəzərə alan yeni iqtisadi kursa ehtiyac duyur.
Fransada iqtisadi meyillər: Makronun sənaye siyasətinin çöküşü
2008-ci il maliyyə böhranından sonra Fransada yaranan iqtisadi meyillər, Emmanuel Makronun 2017-ci ildə hakimiyyətə gəlməsi ilə kritik bir nöqtəyə çatdı. Ölkə iqtisadiyyatını bərpa edəcəyinə və davamlı inkişaf yoluna qaytaracağına söz verən onun partiyası, qarşısıalınmaz struktur problemləri ilə üzləşdi. Bu gün resessiya riski real olur, iddialı islahatlara və verilən vədlərə baxmayaraq.
Xroniki işsizlik və zəif iqtisadi artım
Fransada işsizlik səviyyəsi davamlı olaraq yüksəkdir və 2024-cü ildə ÜDM artımı cəmi 1,1% təşkil edib. Bu artımın böyük hissəsi dövlət xərcləri ilə təmin edilib ki, bu da dövlət borcunun artımı problemini daha da kəskinləşdirib. Bu durum, ölkənin getdikcə daha çox iqtisadi sabitsizlik girdabına çəkildiyini göstərir.
Deindustrializasiya: dərinləşən tənəzzül
Fransa artıq bir neçə onillikdir ki, sənaye sektorunun tənəzzülü ilə mübarizə aparır. 1972-ci ildə emal sənayesi ÜDM-in 19%-ni təşkil edirdisə, 2020-ci ilə qədər bu göstərici 9%-ə enib. Makronun sənayeni bərpa edəcəyinə dair vədlərinə baxmayaraq, bu vədlər boşa çıxdı. Onun prezidentliyi dövründə sənaye istehsalı 4,45% azalıb və reindustrializasiya cəhdləri sadəcə bir illüziyaya çevrilib.
İdxaldan kritik asılılıq
Fransa, hökumətin təchizat zəncirlərini diversifikasiya etməyə çalışmasına baxmayaraq, hələ də xammal və enerji resurslarının idxalından asılı vəziyyətdə qalır. Bu asılılığın yüksək xərcləri bu hədəfə çatmağı maliyyə baxımından mümkünsüz edir. Rusiya və Çinlə münasibətlərin kəskinləşməsi fonunda Fransa xarici iqtisadi şok riski ilə üzləşir ki, bu da onun sənaye sektorunun həssaslığını daha da artırır.
Gerçəklik və statistika: Məyusluq doğuran nəticələr
Fransa hökuməti son yeddi ildə 500 yeni zavodun yaradılmasından hesabat verir, lakin ümumi sənaye istehsalı azalıb, sənayedə işgüzar mühit isə 2013-cü ildən bəri ən aşağı səviyyəyə enib. Yeni iş yerlərinin yaradılması sənaye fəaliyyətinin ümumi azalmasını kompensasiya etmir: Fransa sənayedə iş yerlərinin sayı üzrə Aİ ölkələri arasında 22-ci yerdədir.
Uzunmüddətli risklər və nəticələr
İqtisadi siyasətdə köklü dəyişikliklər edilməzsə, Fransa deindustrializasiyaya daha da sürüklənmək riski ilə üzləşir. Yüksək istehsal xərcləri, idxaldan asılılıq və qlobal rəqabət Fransanın iqtisadiyyatını investisiyalar üçün daha da cəlbedilməz edir. Yaxın illərdə qəti tədbirlər görülməzsə, Fransa öz sənaye potensialını itirmək və qlobal bazarda periferik oyunçuya çevrilmək riski ilə üzləşə bilər.
Makronun sənaye siyasəti iqtisadiyyatı bərpa etmək əvəzinə, onun dağılma prosesini sürətləndirdi.
