Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivinin “Bakı şəhər idarəsi”adlı fondunda müxtəlif sənədlər, o cümlədən Bakı şəhər idarəsinin məktəb şöbəsi tərəfindən tərtib edilmiş bir sıra qiymətli sənədlər qayğı ilə qorunub saxlanılır. Həmin tarixi sənədlərdən biri də Bakı Şəhər İdarəsinin məktəb şöbəsinin 1912-1914-cü tədris ilinə dair tərtib etdiyi öz dövrünün tanınmış pedaqoqu Məhəmməd Hənəfi Həsən oğlu Terequlovun şəxsi qovluğudur. Qori Müəllimlər Seminariyasının tatar şöbəsinin məzunu, öz dövrünün tanınmış pedaqoqlarından sayılan Məhəmməd Hənəfi Həsən oğlu Terequlovun həyatı və pedaqoji fəaliyyəti təəssüflər olsun ki, bugünədək kifayət qədər araşdırılmayıb. M.H.Terequlov cəmiyyətimizdə əsasən musiqi dünyasındakı xidmətlərinə görə tanınır və bir çoxları onun pedaqoji fəaliyyətindən bəlkə də umumiyyətlə xəbərsizdir. Halbuki o, öz dövrünün tanınmış pedaqoqlarından biri olub. Azərbaycanın müxtəlif arxiv fondlarında saxlanılan sənədləri təsdiq edir ki, M.H.Terequlov həyatının müəyyən dövrlərində Azərbaycanın bəzi bölgələrində və Bakı şəhərində pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olub.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix Arxivində saxlanılan qiymətli arxiv materiallar M.H.Terequlovun pedaqoji fəaliyyətindən bəhs etməyə bizə imkan verir. Arxivdə saxlanılan qiymətli arxiv materiallarından biri də M.H.Terequlovun şəxsi qovluğudur. Onun şəxsi qovluğunda tarixi məlumatlar təsdiq edir ki, Məhəmməd Hənəfi Terequlov 1877-ci il noyabrın 7-də Tiflisdə anadan olub. Həmin qovluqda M.H.Terequlovun tatar (azərbaycanlı-R.S.) və müsəlman olduğu qeyd edilir. Yeri gəlmişkən qeyd olunmalıdır ki, həmin dövrlərdə Rusiya imperiyasında yaşayan azərbaycanlılar tatar adlandırıldıqlarına görə M.H.Terequlov da azərbaycanlı olaraq qeydiyyat vərəqində tatar kimi qeyd olunub. Arxiv sənədlərindəki məlumatlar təsdiq edir ki, M.H.Terequlov Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyasında pedaqoji təhsil alaraq həmin Seminariyanın tam kursunu bitirib və ibtidai məktəb müəllimi adına layiq görülərək bu haqda şəhadətnamə əldə edib. O, 1900-cu ildən etibarən Bakı şəhər məktəblərində müəllimlik fəaliyyətinə başlayıb. Bundan əvvəlki dövrlərdə isə M.H.Terequlov Bakı Şəhər Duması nəzdindəki Məktəb Komissiyasının 3 iyun 1899-cu il qərarına əsasən Astaradakı məktəbdə müəllim vəzifəsinə təyin edilib. Arxivdə M.H.Terequlovun qayğı ilə qorunub saxlanılan şəxsi işində onun Tiflisdən Bakı şəhərinin məktəb komissiyasının sədrinə ünvanladığı 31 iyul 1900-cü il tarixli ərizəsi saxlanılır. M.H.Terequlov həmin ərizəsində qeyd edirdi ki, Bakıdakı rus-tatar məktəblərinin birində ona müəllim yeri verilsin: "Nəzərinizə çatdırıram ki, mən nəğmə dərslərini üç səs üzrə apara bilərəm. Sənədlərim Yelizavetpol və İrəvan quberniyaları üzrə cənab direktorun dəftərxanasındadır. Ünvanım isə belədir - Tiflis şəhəri, Xlebnaə qorka, İvanovanın evi”.
Arxiv sənədində qeyd olunan məlumatlara əsaslanaraq qeyd edirəm ki, M.H.Terequlov 1914-cü ildə 8-ci rus-tatar məktəbinə daxil olana qədərki dövrlərdə ayrı-ayrı doqquz məktəbdə pedaqoji fəaliyyət göstərib. M.H.Terequlovun adına tərtib edilən şəxsi işində onun son beş ildə öz vəsaiti hesabına Moskva pedaqoji kurslarında da təhsil aldığı da qeyd edilir. M.H.Terequlov 1912-1914-cü illərdə Bakı şəhərində yerləşən 8-ci rus-tatar məktəbində 42 nəfər şagirdi olan sinifdə həftədə 24 saat olmaqla, Azərbaycan, rus dili və hesab fənlərini tədris edib. Dövri mükafatlar və pensiya üçün çıxılan pullar nəzərə alınmadan onun əsas maaşı ildə 900 rubl olub. Şəxsi işində M.H.Terequlovun əlavə gəlir yerinin olmadığı, həmçinin onun evli olduğu və ailəsinin 3 nəfərdən, yəni özü, həyat yoldaşı və uşaqdan ibarət olduğu göstərilir. M.H.Terequlovun evli olmasına baxmayaraq, onun şəxsi evi yox idi. O, birinci mərtəbədə üç otaqdan ibarət kirayə götürdüyü evdə yaşayır, bu mənzilə ayda 17 rubl ödəyib.
18 sentyabr 1900-cü ildə Bakı şəhəri və Dağıstan vilayəti üzrə xalq məktəblərinin direktorunun Bakı məktəb komissiyasının sədrinə məktub göndərərək Terequlova 6-cı rus-tatar məktəbində müəllim vəzifəsini icra etməsinə icazə verildiyi haqqında məlumat verir. Bakı şəhəri və Dağıstan vilayəti üzrə xalq məktəbləri direktorunun Bakı şəhəri üzrə məktəb komissiyasının sədrinə ünvanladığı 8 sentyabr 1903-cü il tarixli məktubda M.H.Terequlovun 22-ci məktəbdən 9-cu rus-tatar məktəbinə keçirildiyi barədə məlumat verilir. Lakin Bakı şəhəri və Dağıstan vilayəti üzrə xalq məktəblərinin direktoru A.Txorjevskinin Bakı məktəb komissiyasının sədrinə ünvanladığı 10 sentyabr 1903-cu il tarixli məktubda M.H.Terequlovu 7-ci rus-tatar məktəbinə müəllim təyin edilib. A.Txorjevski həmin məktubda bildirirdi ki, iki şöbədən ibarət 9-cu rus-tatar məktəbində müəllim yerləri tutulduğuna və boş vakansiya yerinin olmadığına görə M.H.Terequlov 7-ci rus-tatar məktəbinə keçirilir.
M.H.Terequlov Üzeyir Hacıbəyovun həyat yoldaşı Məleykə Hacıbəylinin qardaşı, Azərbaycan aktyoru, opera müğənnisi, teatr xadimi, ictimai xadim, Azərbaycanda opera sənətinin banilərindən Uzeyir bəy Hacıbəyovun qayını idi. M.H.Terequlov həyatının sonrakı mərhələlərində həyatını opera sənətinə həsr edir. Azərbaycanın məşhur opera müğənnisi, Azərbaycanda opera xorunun banilərindən biri sayılan H.Terequlov Azərbaycanın tatar əsilli məşhurlarındandır. M.H.Terequlov 18 dekabr 1942-ci ildə 65 yaşında Bakıda vəfat edib. Azərbaycanın məşhur opera müğənnisi, opera xorunun banilərindən biri sayılan Hənəfi Terequlovun musiqi dünyasındakı xidmətləri, eləcə də onun pedaqoji fəaliyyəti xalqımız tərəfindən unudulmur və daim böyük hörmət və ehtiramla yad edilir.
Rafiq Səfərov,
Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsinin baş məsləhətçisi
