12 noyabrda Azərbaycan müasir tarixində mühüm bir hadisəni qeyd edir: Konstitusiya Günü. Ölkənin ilk konstitusiyasının 1995-ci ildə qəbul edilməsi Azərbaycanın suverenlik və demokratik idarəetmə yolundakı əhəmiyyətli mərhələsi idi. Təxminən üç onillik keçməsinə baxmayaraq, bu bayram hələ də milli qürurun simvolu olaraq qalır və ölkənin hüquqi təməllərini, həmçinin demokratik gələcəyə olan sadiqliyini əks etdirir.
Konstitusiya Azərbaycanın üçüncü prezidenti Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında hazırlanmış və ölkənin post-sovet transformasiyasının məhsulu olmuşdur. O, ümumxalq referendumu nəticəsində 27 noyabr 1995-ci ildə qüvvəyə minmişdir. Azərbaycan üçün bu, suverenlik, demokratiya və insan hüquqlarının prinsiplərini təsbit edən hüquqi bazanın yaradılmasında mühüm addım idi.
Əslində, konstitusiya müstəqil dövlət üçün bir plan olaraq qəbul edilmiş, qanunun aliliyinə və fərdi azadlıqlara hörmət edən bir hökumət quruluşunun əsasını qoymuşdur. O, sovet idarəçiliyindən demokratik dəyərləri dəstəkləyən bir modelə keçid problemlərini həll etmək məqsədi daşıyırdı ki, bu da Azərbaycanın milli kimliyini və inkişafını formalaşdırmaq üçün vacib bir addım idi.
Azərbaycan Konstitusiyası beş bölmədən ibarətdir, 12 fəsil və 158 maddəyə bölünür. O, dövlətçilik prinsiplərini, vətəndaşların hüquqlarını və hökumət strukturunu müəyyən edir. Əsas prinsiplərdən biri odur ki, Azərbaycan xalqı yeganə hakimiyyət mənbəyidir, bu prinsip xalq arasında mülkiyyət və iştirak hissini gücləndirmək məqsədi daşıyır.
Konstitusiya söz, yığıncaq və din azadlığı kimi bir sıra mülki azadlıqları, həmçinin özəl mülkiyyətin müdafiəsini təmin edir. Həmçinin icra, qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyətlərinin rollarını müəyyən edərək hakimiyyətlərin bölünməsi üçün çərçivə yaradır. Bununla belə, insan hüquqları təşkilatları və yerli aktivistlər bu müddəaların icrasına dair narahatlıqlarını bildiriblər, mülki azadlıqlar və məhkəmə sisteminin müstəqilliyi ilə bağlı mövcud problemlərə işarə ediblər.
Azərbaycanda Konstitusiya Günü iş günü olsa da, müxtəlif tədbirlərlə, o cümlədən rəsmi mərasimlər və mədəni proqramlarla qeyd olunur. Bu il ölkə öz əsas qanununun qəbul edilməsinin 29-cu ildönümünü qeyd edir.
Yarandığı gündən bəri, Azərbaycanın konstitusiyası dövlət və cəmiyyətin dəyişən ehtiyaclarına uyğunlaşdırmaq üçün bir neçə mühüm dəyişikliklərə məruz qalmışdır:
2002: İlk böyük dəyişikliklər paketi 2002-ci ilin avqustunda həyata keçirilib, 24 maddəyə 29 dəyişiklik əlavə edilib. Bu islahatlar insan hüquqlarının müdafiəsi mexanizmlərinin gücləndirilməsi və hökumətin effektivliyinin artırılmasına yönəlmişdir.
2009: 18 mart 2009-cu ildə keçirilən ikinci referendum 25 maddəyə 30-dan çox dəyişiklik gətirdi. Ən mübahisəli dəyişiklik prezidentlik müddəti məhdudiyyətlərinin ləğvi idi ki, bu da Azərbaycanda demokratiyaya təsiri ilə bağlı daxili və beynəlxalq müzakirələrə səbəb oldu.
2016: Ən geniş dəyişikliklər paketi isə 2016-cı ilin sentyabrında 29 maddəyə təsir edən 41 dəyişikliklə həyata keçirildi. Bu islahat paketi, o cümlədən Birinci vitse-prezident vəzifəsinin yaradılması və icra hakimiyyətinin gücləndirilməsi kimi yeni müddəaları əhatə edirdi.
Azərbaycan konstitusiyasına edilən dəyişikliklər ümumilikdə bir neçə əsas istiqamətə uyğun olmuşdur:
Dövlət və məhkəmə institutlarının effektivliyinin və səmərəliliyinin artırılması.
Bələdiyyə strukturlarının təkmilləşdirilməsi ilə yerli özünüidarənin gücləndirilməsi.
Şəxsi hüquq və azadlıqların qorunmasının genişləndirilməsi.
Konstitusiyanın müasir çağırış və tələblərə uyğunlaşdırılması.
Əhəmiyyətli əlavələrdən biri vətəndaşların Konstitusiya Məhkəməsinə birbaşa müraciət etmək hüququ idi ki, bu da hüquq pozuntuları hallarında geniş hüquqi müdafiə imkanı təmin etməli idi. Lakin tənqidçilər iddia edirlər ki, bu hüququn praktik tətbiqi siyasi və məhkəmə məhdudiyyətləri səbəbindən hələ də məhduddur.
İslahatlara baxmayaraq, konstitusiyadakı ideallar və onların tətbiqi arasında olan boşluqla bağlı narahatlıq artır. İnsan hüquqlarının pozulması, söz azadlığının məhdudlaşdırılması və məhkəmə müdaxiləsi halları ölkənin hüquqi nailiyyətlərini kölgədə qoymağa davam edir. Mülkiyyət hüquqları, qanunun aliliyi və vətəndaşların siyasi prosesdə iştirak etmək azadlığı kimi sahələr konstitusiyanın vədlərinin tam həyata keçirilmədiyi sahələrdir.
Azərbaycan hökuməti konstitusiya dəyişikliklərindən icra hakimiyyətini gücləndirmək üçün istifadə etməklə ittiham olunub, daha balanslı və demokratik siyasi mühit yaratmaq əvəzinə. Konstitusiya güclü hüquqi çərçivə təqdim etsə də, onun prinsiplərinin praktikada təmin olunması problemləri həqiqi demokratik islahatlar uğrunda davam edən mübarizəni vurğulayır.
Bununla belə, post-sovet idarəçiliyinin və regional gərginliyin çətinliklərini hələ də dəf edən ölkədə konstitusiya gələcəyin formalaşdırılmasında mühüm vasitə olaraq qalır — çətinliklərə baxmayaraq, hələ də təxminən 30 il əvvəl təsbit edilmiş demokratik idealların vədini özündə daşıyan bir gələcək.
