Budapeştdə keçirilən Avropa İttifaqı liderlərinin sammiti iqtisadi və siyasi çağırışların öhdəsindən gəlmək üçün dönüş nöqtəsi olmalı idi. Lakin bu görüş növbəti uğursuzluqla nəticələndi. Dəyişikliklərin kəskin zəruriliyinə baxmayaraq, Avropa liderləri adi ritorik məşqləri aşmağı bacarmadı və əsas problemləri həll edilməmiş saxladı. Bu uğursuzluq, XXI əsrin böhranlarına effektiv cavab verə bilməyən Aİ-nin institusional zəifliyini və elitalarının bacarıqsızlığını bir daha vurğulayır.
Artıq haqq qazandırıla bilməyən inersiya
İllərdir danışılan dəyişiklik ehtiyacı artıq yalnız bir zərurət deyil, Avropa İttifaqı üçün varoluş məsələsinə çevrilib. Hələ ötən il Avropa Mərkəzi Bankının keçmiş rəhbəri Mario Draqi blokun yaxınlaşan iqtisadi iflici barədə xəbərdarlıq etmişdi. Budapeşt sammitindəki çıxışında o, yenidən bəyan etdi: "Vacib qərarların təxirə salınması heç yerə aparmır." Problemin aydınlığına baxmayaraq, Aİ ölkələrinin liderləri minimum müqavimət yolunu seçməyə davam edirlər.
Avropa Komissiyasının prezidenti Ursula fon der Lyayen bir daha irəliləyişin qarşısında duran əsas maneələrə diqqət çəkməyə çalışdı: bürokratik yüklənmə, innovasiyalara kifayət qədər dəstəyin olmaması və investorlar üçün cəlbediciliyin aşağı səviyyəsi. Lakin müzakirələr konkret nəticələrsiz başa çatdı. İştirakçılardan birinin dediyi kimi: "Hamı nə etmək lazım olduğunu anlayır, amma heç kim məsuliyyəti üzərinə götürmək istəmir." Bu tendensiya, siyasi prosesin vətəndaşların və biznesin real ehtiyaclarından çox uzaqlaşdığı Aİ üçün xarakterik bir xüsusiyyətə çevrilib.
Aİ-nin iqtisadi modelindəki böhran
Avropa iqtisadiyyatı cəsarətli islahatlar olmadan həll edilə bilməyəcək dərin struktur problemləri ilə üz-üzədir. Fransa Prezidenti Emmanuel Makron Budapeşt görüşündən bir neçə gün əvvəl Avropa İttifaqının iqtisadi modelinin "köhnəldiyini" birbaşa bəyan etdi. Onun sözlərinə görə, həddindən artıq tənzimləmə, aydın sənaye strategiyasının olmaması və az investisiya həcmi Avropanı ABŞ və Çinlə qlobal rəqabətdə uğur şansından məhrum edir.
Makron inandırıcı arqumentlər irəli sürdü: əgər Aİ dərhal hərəkətə keçməzsə, onun dünya arenasındakı rolu azalmağa davam edəcək. Lakin blokun əsas liderlərindən gələn bu sərt xəbərdarlıqlar belə geniş dəstək tapmadı. Üzv ölkələrin maraqlarının fərqli olması və hər bir detala dair konsensusa nail olma tələbi islahat cəhdlərini iflic edir.
Qərar qəbulunda sistem zəiflikləri
Aİ-nin əsas problemi onun institusional strukturundadır. 27 üzv ölkənin yekdil razılığını tələb edən qərarlar müxtəlif maraqların fonunda çox vaxt mümkün olmur. Macarıstan və Polşa kimi Şərqi Avropa ölkələri getdikcə daha çox Brüsselin diktəsinə qarşı çıxaraq milli prioritetləri Aİ-nin ümumi maraqlarından üstün tuturlar. Eyni zamanda, Qərbi Avropa ölkələri blokun tez və effektiv hərəkət edə bilməməsindən məyusdur.
Budapeşt sammiti bu dinamikanın bariz nümunəsi oldu. Struktural islahatları müzakirə etmək əvəzinə, liderlər maliyyə yardımlarının və inzibati səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi ilə bağlı sonsuz debatlara qərq oldular. Avropa diplomatlarından birinin dediyi kimi: "Bu sammit Aİ-nin bütün böhranının bir proyeksiyası idi: çoxlu söz, çoxlu jestlər və tamamilə konkretliksiz nəticə."
Xarici çağırışlar və təzyiqlər
Vəziyyəti daha da çətinləşdirən xarici çağırışlardır. ABŞ və Çin öz təsirlərini artırmağa davam edərək Aİ-nin zəifliklərindən öz maraqlarını irəli sürmək üçün istifadə edirlər. ABŞ güclü subsidiyalar və vergi güzəştləri vasitəsilə Avropa istehsalçılarını öz ərazilərinə cəlb edir, Çin isə iqtisadi diplomatiyadan istifadə edərək Avropanın əsas bazarlarında möhkəmlənməyə çalışır.
Əksinə, Avropa İttifaqı mövqelərini itirir. Qətiyyətli addımlar olmadan blok dünya iqtisadiyyatının kənarında qalma riski ilə üz-üzədir. Amerikan texnologiyalarından və Çin investisiyalarından artan asılılıq Aİ-nin iqtisadi suverenliyinə təhlükə yaradır ki, bu da analitiklər və liderlər üçün daha aydın görünür.
Siyasi narazılıq və inamın azalması
Bədbinliyin ən narahatedici nəticələrindən biri Avropa vətəndaşları arasında artan narazılıqdır. Son sorğulara görə, Aİ institutlarına inam azalır. Biznes dairələri real dəstəyin olmamasından və Brüsselin yeni iqtisadi reallıqlara uyğunlaşa bilməməsindən narazıdır.
Adi vətəndaşlar da ritorika ilə reallıq arasındakı uçurumu hiss edirlər. Enerji böhranı, inflyasiya və bərabərsizliyin artması seçiciləri radikal həllər axtarmağa vadar edir. Avropa Parlamentinə seçkilər ərəfəsində populist partiyaların güclənmə təhlükəsi daha da reallığa çevrilir.
Avropa hara gedir?
Budapeşt sammiti göstərdi ki, Aİ tarixi bir seçim qarşısındadır: ya blok ağrılı, lakin zəruri islahatlara cəsarət edəcək, ya da durğunluq dövrünə sürüklənəcək. Avropa qitənin gələcəyi naminə riskə getməyə hazır olan yeni nəsil liderlərə ehtiyac duyur.
Fəqət əsas sual qalır: Avropa İttifaqı öz inersiyasını dəf edərək qlobal lider rolunu geri qaytara biləcəkmi? Bu sualın cavabı, blokun elitalarının yeni dövrün çağırışlarını qəbul etmək bacarığından asılı olacaq. Hələlik isə Avropa fırtınalı dənizdə kompassız üzən gəmi sərnişinini xatırladır.
Avropa İttifaqının (Aİ) mövcud problemlərinin mərkəzində liderlik böhranı dayanır. Keçmişdə Avropa siyasi arenasında uzunmüddətli strategiyalar qurmaqla yanaşı, ölkələri həmin strategiyaların həyata keçirilməsinə səfərbər edə bilən şəxsiyyətlər üstünlük təşkil edirdi. Fransua Mitteran, Marqaret Tetçer, Angela Merkel - bu adlar, Avropanın qlobal siyasətdə əsas rol oynadığı dəyişikliklər dövrü ilə əlaqələndirilir. Bu gün isə Aİ, belə liderlərin olmamasından əziyyət çəkir və bu da bloku qlobal çağırışlar və daxili fikir ayrılıqları qarşısında zəif edir.
Texnokratlar və populistlər: böhranın iki üzü
Müasir Aİ liderləri ya riskləri minimuma endirməyə yönəlmiş texnokratlar, ya da yalnız qısamüddətli maraqlara fokuslanan populistlərdir. Bu yanaşma, mürəkkəb problemlərin cavabsız qaldığı institusional iflic yaradır.
İronik olaraq, bu gün Aİ-də ən təsirli fiqurlardan biri kiçik iqtisadiyyata və mübahisəli reputasiyaya malik bir ölkənin lideri - Viktor Orban olub. Məhz onun xarizması, qətiyyəti və alternativ gündəm formalaşdırmaq bacarığı onu daha ehtiyatlı həmkarları arasında fərqləndirir. Brüsselə açıq şəkildə meydan oxumaq qabiliyyəti, Aİ-nin aparıcı ölkələrini təmsil edən liderlərin zəifliyini bir daha vurğulayır.
Aİ-nin gələcəyi: islahatlar, yoxsa dağılma?
Əgər mövcud Aİ elitası qətiyyətli addımlar atmasa, İttifaq, dəyişikliklərin artıq Brüssel tərəfindən deyil, institutlarından məyus olan seçicilərin iradəsi ilə diktə ediləcəyi vəziyyətə düşəcək.
Mümkün ssenarilərdən birincisi - ifrat sağçıların və avroskeptiklərin mövqelərinin güclənməsidir. Onlar, vətəndaşların narazılığından istifadə edərək radikal gündəm irəli sürəcəklər. Bu proses ya Aİ-nin ciddi transformasiyasına, ya da hətta dağılmasına gətirib çıxara bilər.
İkinci ssenari - status-kvonun saxlanılmasıdır. Lakin bu, Avropanın geosiyasi təsirinin tədricən və qaçılmaz şəkildə azalması ilə müşayiət olunacaq. ABŞ və Çin tərəfindən artan rəqabət, həmçinin Rusiya kimi avtoritar rejimlərin təsiri fonunda Aİ, müstəqil xarici siyasət imkanları məhdud olan regional bloka çevrilmək riski daşıyır.
Budapeşt: fikir ayrılıqlarının simvolu
Avropa Siyasi Birliyinin görüş yeri kimi Budapeştin seçilməsi yalnız logistik qərar deyil, həm də siyasi bir siqnal idi. Macarıstanın baş naziri Viktor Orban Avropanın gələcəyi ilə bağlı alternativ baxışını təmsil edir. Onun Brüsselin siyasətinə, xüsusilə Ukrayna və miqrasiya məsələlərinə tənqidi yanaşması Budapeşt ilə Aİ-nin digər paytaxtları arasında gərginlik yaradıb.
Orban təzyiqlərə baxmayaraq, "xüsusi" rolunu oynamağa davam edir. Onun iyul ayında Kiyevə, Moskvaya və Vaşinqtona etdiyi səfərlər Avropa rəsmilərinin narazılığına səbəb oldu. Bu səfərlər blokun birliyinə təhlükə kimi qiymətləndirildi. Brüssel elitası, Macarıstanın baş nazirindən uzaqlaşmağa çalışsa da, reallıq budur ki, onun təsiri artmağa davam edir.
Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenskinin Budapeştə səfəri sammitin əsas məqamlarından biri oldu. Zelenski Avropa üçün güclü Amerikanın əhəmiyyətini vurğulamaqla yanaşı, Avropa liderlərini Rusiyaya hər hansı güzəştlərdən çəkindirdi. O, Donald Trampın "güc vasitəsilə sülh" prinsipinə əsaslanan siyasətinin Avropanın dəyişən şərtlərə uyğunlaşmaq hazırlığından asılı olaraq həm müsbət, həm də mənfi təsir göstərə biləcəyini xatırlatdı.
Ukraynaya dəstək Budapeştdəki müzakirələrin mərkəzi mövzusu olsa da, bu məsələ Aİ üzv ölkələri arasında fikir ayrılıqlarını daha da aşkar etdi. Avropa Şurasının prezidenti Şarl Mişel qeyd etdi ki, Kiyevə yardımı dayandırmaq həm Rusiya, həm də digər geosiyasi oyunçular üçün zəiflik siqnalı olardı. Lakin bu açıqlamalardakı yekdillik dəqiq bir strategiyanın hazırlanması üçün kifayət etmədi.
Ukrayna böhranının maliyyələşdirilməsi: əsas problem
Ukrayna böhranının maliyyələşdirilməsi məsələsi xüsusilə həssas oldu. Xarici yardımları azaltmağa yönəlmiş siyasəti ilə tanınan ABŞ-ın yeni prezidenti Donald Tramp Avropanı alternativlər axtarmağa məcbur edir. Amerikanın dəstəyinin mümkün azalması Aİ-ni seçim qarşısında qoyur: ya maliyyə yükünü öz üzərinə götürməli, ya da Rusiyanın güclənməsi riskini gözə almalıdır. Bununla belə, Slovakiyanın baş naziri Robert Fitsonun mövqeyi kimi bəzi üzv ölkələr artıq belə xərcləri qarşılamağa hazır olmadıqlarını bəyan ediblər.
Transatlantik münasibətlərdə böhran
Donald Tramp artıq bir dəfə ənənəvi transatlantik əməkdaşlıq qaydalarını pozmağa hazır olduğunu nümayiş etdirmişdi. Onun ilk administrasiyası NATO-dan çıxmaq təhdidləri, Avropa məhsullarına tariflər tətbiqi və müdafiə xərcləri ilə bağlı müttəfiqlərə təzyiqlərlə yadda qaldı. Onun yenidən hakimiyyətə gəlməsi Aİ-də yalnız narahatlıq deyil, həm də bu dəfə nəticələrin daha dramatik olacağına dair qorxu yaradır.
Avropa liderləri, o cümlədən Emmanuel Makron, Aİ-nin daha müstəqil olmasının zəruriliyini vurğulayırlar. Makron açıq şəkildə bəyan edib ki, "Avropalılar artıq öz təhlükəsizlikləri məsələsində ABŞ-a güvənə bilməzlər." Lakin bu baxışı həyata keçirmək üçün siyasi iradə lazımdır ki, onun da hələ ki, çatışmadığı açıq-aşkardır.
Nəticə: yenilənməyə, yoxsa unudulmağa doğru yol?
Budapeşt sammiti Aİ-nin böhranını əks etdirən bir güzgü oldu - konsensusun, strateji baxışın və fəaliyyət qabiliyyətinin olmaması. Avropa qarşısında seçim dayanır: qətiyyətli islahatlar, yoxsa qaçılmaz tənəzzül.
Dəyişən dünya şəraitində yaşamaq üçün Aİ daxili fikir ayrılıqlarını dəf etməli və daha çevik, effektiv idarəetmə modeli qurmalıdır. Bu, yeni liderlərin meydana çıxmasını tələb edir ki, onlar vətəndaşları ruhlandıra və irəli apara bilsinlər. Hal-hazırda isə İttifaq öz zəifliklərinin girovuna çevrilmə riski daşıyır və qlobal səhnədə daha cəsarətli və qətiyyətli oyunçuların irəliləməsini izləyir.
Avropanın birliyi və müstəqilliyi: yeni qaydalar sisteminə çağırışlar
Sürətlə dəyişən dünya şəraitində Avropa liderləri yenidən birlik və müstəqilliyin gücləndirilməsinin zəruriliyinə diqqət çəkirlər. Budapeştdəki sammitdə daxili sabitlik və qlobal təhdidlər qarşısında cavab verə bilən daha güclü və müstəqil bir Avropa yaratmaq çağırışları səsləndirildi. Lakin bu məqsədə çatmaq üçün Aİ-nin qətiyyətli addımlar atmağa və daxili birliyini möhkəmləndirməyə ehtiyacı var.
Fransa Prezidenti Emmanuel Makron isə daha açıq fikir bildirdi. O, Avropanın artıq öz təhlükəsizliyi məsələsində ABŞ-a güvənə bilməyəcəyini bəyan etdi. Onun Avropa təhlükəsizlik paktının yaradılması ilə bağlı çağırışı, Avropanın digər güclərdən asılılığını dəf edərək öz maraqlarını müdafiə etməyə imkan verəcəyini bildirən Britaniyanın baş naziri Keir Starmer tərəfindən dəstəkləndi.
Avropa çətin seçim qarşısında
Budapeşt sammiti Avropanın tarixi əhəmiyyətə malik bir yolayrıcında olduğunu açıq şəkildə göstərdi. ABŞ-da Donald Trampın seçkilərdə qələbəsi transatlantik münasibətlərdə dəyişikliklərə işarə edir. Bu dəyişikliklər Aİ-nin mövqeyini ya gücləndirə, ya da zəiflədə bilər. Avropa liderlərinin daxili islahatlara və strateji planlaşdırmaya nə dərəcədə hazır olduqları, onların yeni reallığa uyğunlaşmaq bacarığını müəyyən edəcək.
Aİ anlamalıdır ki, çətin qərarları daha çox təxirə salmaq olmaz. Dünya görünməmiş sürətlə dəyişir, və Avropa ya oyunun qaydalarını müəyyən edən liderə çevriləcək, ya da qlobal siyasətin kənarında qalmaq riski ilə üzləşəcək.
Avropa yolayrıcında: Budapeştin simvolizmi
Budapeşt sammiti təkcə siyasi hadisə deyil, həm də Aİ-nin institusional və siyasi zəifliyinin simvoluna çevrildi. Üzv ölkələr arasında fikir ayrılıqları, vahid strateji baxışın olmaması və liderlərin qərarsızlığı yalnız blokun daxili sabitliyinə deyil, həm də onun xarici təsirinə təhlükə yaradır.
Avropa üçün bu bir həqiqət anıdır: ya İttifaq səfərbər olub ciddi islahatlara başlayacaq, ya da yeni dünya nizamında iqtisadi və siyasi baxımdan geri qalan bir aktora çevriləcək. Əgər Aİ beynəlxalq arenada əhəmiyyətli oyunçu olaraq qalmaq niyyətindədirsə, o, öz rolunu yenidən nəzərdən keçirməli, birliyini möhkəmləndirməli və strateji müstəqilliyini inkişaf etdirməlidir. Yalnız bu yolla Avropa təkcə öz əhəmiyyətini qoruya, həm də köhnə qaydaların artıq işləmədiyi bir dünyada lider mövqeyə sahib ola bilər.
