Azərbaycan və Ermənistan arasındakı sərhəd adi bir xəritə xətti deyil. O, tarix, münaqişələr və gələcəyə ümidlərlə dolu mürəkkəb bir düyündür. Delimitasiya danışıqları bu mürəkkəbliyi hər görüşdə yenidən üzə çıxarır, hər bəyanat isə gerçəklik və gözləntilər arasında balans axtarışıdır.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın son açıqlamaları da bu həssas dinamikanın bir parçasıdır. O, Avropa müşahidəçilərinin delimitasiya olunmuş sərhəd hissələrindən çıxarılmasını təklif etdi. Bu addım zahirən Ermənistan və Azərbaycanın birbaşa dialoq qurmağa hazır olduğunu göstərsə də, mahiyyəti daha mürəkkəbdir. Avropa müşahidəçiləri indiki şəraitdə gərginliyi cilovlayan bufer rolunu oynayır. Onların çıxarılması sərhəd boyunca etibarsızlığı artırmaqla yanaşı, delimitasiya prosesini də təhlükəyə ata bilər.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan ölkənin İctimai Televiziyasına müsahibə verib. Müsahibənin əsas məqamlarını təqdim edirik:
1. "Danışıqlar prosesini və əldə olunmuş müəyyən irəliləyişi nəzərə alaraq, biz belə bir ehtimaldan çıxış edirik ki, Azərbaycan danışıqlar prosesini qəsdən dalana salmaq istəmir. Biz mövcud narahatlıqları müxtəlif dəlil və arqumentlər təqdim etməklə ardıcıl şəkildə aradan qaldırmağa çalışırıq".
2. "Ermənistan və Azərbaycan sülh sazişindən əlavə, qarşıdakı əsrlər ərzində bir-birinə hansı prinsiplər əsasında yanaşaraq yaşayacaqlarını müəyyən edən strateji razılaşma imzalamalıdırlar".
3. "Strateji razılaşma o deməkdir ki, Ermənistan və Azərbaycan yalnız de-yure deyil, həm də de-fakto bütün səviyyələrdə qəbul etməlidir ki, Sovet Azərbaycanı öz ərazisi ilə müstəqil Azərbaycandır, Sovet Ermənistanı isə öz ərazisi ilə müstəqil Ermənistandır. Onlar bu reallığı təsdiqləməli, siyasi və digər mənalarda bir-birlərini rahat buraxmalı, çox ehtiyatla kommunikasiya və iqtisadi əlaqələr qurmağa başlamalıdırlar".
4. "Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsində Ermənistanın mövcudluğunu mümkünsüz edən mühitimizlə uzunmüddətli və dərin münaqişələri nəzərdə tutan bir məntiq var".
5. "Təsəvvür edin, biz yeni müstəqil dövlət qururuq və onun əsasına Azərbaycan və Türkiyə ilə münaqişələr məntiqini qoyuruq. Bu yolla burada dövlət necə qurula bilər?"
6. "Hazırda biz hansısa bir yerdə bəzi şəxslərin "Qərbi Azərbaycan" terminindən istifadə etməsinə görə nə qədər çətin anlar yaşayırıq, doğrudur? Amma biz "Qərbi Ermənistan" deyəndə düşünmürük ki, bu da bəzi şəxsləri qıcıqlandıra bilər? Yenə deyəcəklər ki, bu, növbəti xəyanətdir, amma mən bu gün elə bir statusdakı adamam ki, xalqımla danışmaq və səbəb-nəticə əlaqələrini, zəncirlərini göstərmək məcburiyyətindəyəm. Əgər bunu etməsəm, ölkəmizi bilərəkdən dövlətçiliyini itirməyə aparmış olaram. Buna icazə verə bilmərəm".
7. "Növbəti görüşdə Ermənistan və Azərbaycan dövlət komissiyaları dövlət sərhədinin delimitasiyası və demarkasiyası üçün yeni sərhəd hissəsini seçəcəklər. Həmçinin, COP29-un yekunları üzrə proseslərin davam edəcəyi ilə bağlı anlayış var".
8. Erməni tərəfi delimitasiya olunan sərhəd hissələrindən Avropa müşahidəçilərinin çıxarılmasını təklif edib.
9. Ona ictimaiyyətə müraciət edərək Konstitusiyaya dəyişikliklərin edilməsi və Müstəqillik Bəyannaməsinə istinadın Konstitusiyadan çıxarılmasını təklif edib-etməyəcəyi barədə sual verildikdə, Ermənistan hökumətinin rəhbəri cavab verib:
"Gəlin, bu məsələləri bir-biri ilə bağlamayaq, çünki bizim Konstitusiya Məhkəməmiz artıq bildirib ki, bizim Müstəqillik Bəyannaməmiz yalnız Konstitusiyada sözbəsöz ifadə olunan hissələrlə hüquqi qüvvəyə malikdir. Mənim qeyd etdiyim hissələrdən heç biri Konstitusiyada sözbəsöz ifadə olunmayıb".
10. Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan, Ermənistan İctimai Televiziyasına verdiyi müsahibədə, delimitasiya olunmuş Azərbaycan-Ermənistan sərhəd hissələrindən Avropa İttifaqı müşahidəçilərinin geri çəkilməsini təklif etdiklərini bildirib. O, həmçinin, qeyd edib ki, sərhədlərin demarkasiyası üzrə komissiyaların son görüşündən sonra tərəflər növbəti delimitasiya işləri üçün qarşılıqlı təkliflər təqdim ediblər.
Xatırladaq ki, Azərbaycan və Ermənistan arasında sərhədlərin delimitasiyası üzrə Dövlət Komissiyasının 10-cu iclası 1 noyabr 2024-cü il tarixində keçirilib
Nikol Paşinyanın müsaşibəsində açıqladığı məqamlara, onların məzmununa, mahiyyətinə, səbəbləri ilə mümkün nəticələrinə nəzər salaq.
Azərbaycan və Ermənistan arasındakı sərhəd adi bir xəritə xətti deyil. O, tarix, münaqişələr və gələcəyə ümidlərlə dolu mürəkkəb bir düyündür. Delimitasiya danışıqları bu mürəkkəbliyi hər görüşdə yenidən üzə çıxarır, hər bəyanat isə gerçəklik və gözləntilər arasında balans axtarışı sayıla bilər.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın son açıqlamaları da bu həssas dinamikanın bir parçasıdır. O, Avropa müşahidəçilərinin delimitasiya olunmuş sərhəd hissələrindən çıxarılmasını təklif etdi. Bu addım rəsmi İrəvanın zahirən Ermənistan və Azərbaycanın birbaşa dialoq qurmağa hazır olduğunu göstərsə də, mahiyyəti fərqli, daha mürəkkəbdir. Avropa müşahidəçiləri indiki şəraitdə gərginliyi cilovlayan bufer rolunu oynamırlar. Tam əksinə, gərgindiyi daha da artırırlar.
İrəvanın Qərbdən asılı olduğunu nəzərə alsaq, Avropa İttifaqının Müahidə Missiyasının (EUMA), daha doğrusu, Qərbin Ermənistanla şərti dövlət sərhədimiz boyunca yerləşdirdiyi agentura, casus və kəşfiyyat şəbəkəsini asanlıqla "ixtisar" edəcəyin düşünmək sadəlövhlükdür.
Paşinyanın bəyanatında xüsusi diqqət çəkən isə "strateji anlaşma" fikridir. Bu termin maraqlı səslənsə də, aydın məzmunu yoxdur. Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsi, sərhədlər və Zəngəzur dəhlizi kimi həll edilməmiş məsələlər durarkən, belə bir anlaşma yalnız uzaq perspektivdə real görünür. Əslində, bu ifadə daha çox gələcəkə ünvanlanan illüziya, siyasi mesajdır, nəinki konkret plan.
Unutmayaq ki, sərhəd yalnız münaqişə nöqtəsi deyil, həm də ortaq sabitliyin mümkün simvoludur. Əgər rəsmi İrəvan saxta tarixi və revanşist mənəvi ehkamlarını aşaraq, bu sərhədi düşmənçilik deyil, əməkdaşlıq üçün bir keçid kimi görə bilsə, Cənubi Qafqazda sülh reallığa çevrilə bilər.
Paşinyanın durumu təhlükəli balans üzərində yeriməyə bənzəyir. Hər addımı ya yeni imkanlar açacaq, ya da mövcud gərginliyi dərinləşdirəcək.
Azərbaycan-Ermənistan sərhədi təkcə coğrafi xətt deyil. Tarixin ağrıları, gərginliklər və ümidlər bu sərhədi mürəkkəb bir siyasi tapmacaya çevirib. Nikol Paşinyanın irəli sürdüyü "strateji anlaşma" təklifi və Avropa müşahidəçilərinin çıxarılması kimi ideyalar isə münaqişənin həllinə aid yeni yanaşmalar kimi təqdim olunur, lakin bu təkliflər real təhlükələr və çətinliklərlə üzləşir.
Avropa müşahidəçilərinin sərhəddən çıxarılması təklifi hər iki tərəfin birbaşa dialoqa hazır olduğunu göstərmək istəyindən irəli gəlsə də, əslində, gərginliyin artmasına səbəb ola bilər.
Paşinyanın təqdim etdiyi "strateji anlaşma" ideyası maraqlı və ambisiyalı görünsə də, hələ ki, konkret məzmundan məhrumdur. Qarabağın statusu, sərhədlərin tanınması və iqtisadi əlaqələr kimi məsələlər hələ də həllini tapmamış vəziyyətdədir. Azərbaycan tərəfi Qarabağ da daxil olmaqla öz ərazi bütövlüyünün tanınmasını əsas şərt kimi irəli sürür. Lakin Paşinyan bu mövzuda birbaşa açıqlama verməkdən çəkinir ki, bu da etimadsızlıq atmosferini daha da dərinləşdirir.
Paşinyanın "strateji anlaşma" cəhdləri Ermənistan daxilində də ciddi müqavimətlə qarşılanır. Ermənistanda müxalifət bu təşəbbüsləri güzəşt və milli maraqlara xəyanət kimi təqdim edir. Azərbaycanda isə hərbi qələbələrdən sonra cəmiyyət sülh müqaviləsində konkret və sürətli nəticələr gözləyir. Eyni zamanda, Rusiya, Türkiyə, Avropa İttifaqı və ABŞ kimi xarici oyunçuların təsiri bu prosesin mürəkkəbliyini artırır. Onların müxtəlif maraqları Cənubi Qafqazı geopolitik mübarizə meydanına çevirir.
Sərhəd təkcə münaqişə nöqtəsi deyil, həm də əməkdaşlıq üçün potensial bir keçiddir. İqtisadi dəhlizlərin açılması və qarşılıqlı ticarətin inkişafı Ermənistan və Azərbaycan arasında uzunmüddətli sülhün əsasını qura bilər.
Paşinyanın təklifləri hələlik simvolik xarakter daşıyır və real irəliləyişdən çox ritorikaya bənzəyir. COP29 konfransından sonra keçiriləcək danışıqlar tərəflərin konkret addımlar atmağa nə dərəcədə hazır olduğunu göstərəcək. Sülh yalnız o halda mümkün olacaq ki, tarixdən dərs alınıb, gələcəyə doğru realist addımlar atılsın. Cənubi Qafqaz sabitlik və inkişaf bölgəsinə çevrilə bilər, lakin bu, siyasi iradə və strateji bacarıq tələb edir.
Ermənistanın Müstəqillik Bəyannaməsinə gəldikdə, bu sənəd daxili ziddiyyətlərin və xarici təzyiqlərin mənbəyinə çevrilib. "Qərbi Ermənistan" və "Dağlıq Qarabağ"la bağlı ifadələr həm beynəlxalq hüquqa ziddir, həm də qonşu dövlətlər, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşmasına maneə yaradır. Nikol Paşinyanın bu sənəddəki münaqişə məntiqinin regionda sabitliyə zidd olduğunu qəbul etməsi mühüm bir siyasi siqnaldır, lakin sənədin yenidən nəzərdən keçirilməsi cəmiyyətdə böyük narazılıq doğura bilər.
Ermənistan cəmiyyətində sözügedən sənəd "tarixi ədalətin rəmzi" olaraq qəbul edilir. Ona edilən hər hansı dəyişiklik milli maraqlara xəyanət kimi qiymətləndirilə və geniş etirazlara səbəb ola bilər. Müxalifətin Paşinyanı artıq "xəyanətkar" adlandırması bu istiqamətdəki riskləri artırır. Hüquqi qeyri-müəyyənlik isə vəziyyəti daha da qəlizləşdirir: Konstitusiya Məhkəməsi yalnız bəzi müddəaların hüquqi qüvvəsini təsdiqləsə də, sənədin ümumi məzmunu siyasi irsin bir hissəsi kimi qalır və müxtəlif təfsirlərə yol açır.
Xarici müstəvidə sənəddəki aqressiv, Azərbaycana qarşı ərazi iddialarının yer aldığı müddəalar Ermənistanın ərazi iddialarının mövcudluğu kimi qiymətləndirilir. Bu, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibətlərin normallaşdırılması üçün ciddi maneədir. Sənədin dəyişdirilməsi bu ölkələrlə dialoq üçün müsbət siqnal ola bilər, lakin daxildəki ziddiyyətlər və siyasi təzyiqlər belə bir addımı çətinləşdirir.
Bəyannamədəki mübahisəli ifadələrin çıxarılması Ermənistanın regionda sülhə və sabitliyə sadiqliyini nümayiş etdirə bilər. Bu addım qonşularla münasibətlərin normallaşdırılması prosesini gücləndirər, eyni zamanda, beynəlxalq ictimaiyyətin dəstəyini artırardı. Lakin belə bir dəyişiklik cəmiyyətin etimadını qazanmaq üçün şəffaf dövlət strategiyası və ictimai müzakirələr tələb edir. Ekspertlərin və vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı ilə keçiriləcək müzakirələr gərginliyi azaltmağa və dəyişikliklərin zəruriliyini izah etməyə kömək edə bilər.
COP29 konfransı sonrasında keçiriləcək danışıqlar, təbii ki, regionda sabitliyə doğru real addımların mümkün olub-olmadığını müəyyən edəcək. Ermənistan və Azərbaycanın sülh müqaviləsi üzərində işləməsi, həmçinin, sərhədlərin delimitasiyası ilə bağlı razılıq əldə etməsi üçün aydın yol xəritəsinə ehtiyac var. Bu prosesdə beynəlxalq vasitəçilər, xüsusilə Avropa İttifaqı və Rusiya, qarşılıqlı etimad mexanizmlərinin yaradılmasında həlledici rol oynaya bilər.
Nikol Paşinyan üçün əsas problem ermənilərin uydurma mənəvi və siyasi narrativlərinin saxta, puç və mənasız olduğunu elə ermənilərin özlərinə anlada bilmək, "mental dəyərlər" sayılan saxtakarlıqlarla qismən barışmaq keçmişin simvolikasını qorumaq və gələcəyə yönəlmiş strateji qərarlar qəbul etmək arasında tarazlıq tapmaqdır. Sülh və əməkdaşlıq üçün nəqliyyat dəhlizlərinin açılması, iqtisadi əlaqələrin inkişafı kimi məsələlərdə konkret addımlar atılmalıdır. Nəqliyyat infrastrukturunun bərpası tərəflər arasında iqtisadi asılılığı gücləndirə, yeni eskalasiyaların qarşısını ala bilər.
Müstəqillik Bəyannaməsinin yenidən nəzərdən keçirilməsi Ermənistan üçün çətin, lakin zəruri bir qərardır. Bu addım yalnız daxili konsensus və beynəlxalq dəstək əsasında həyata keçirilə bilər. Nikol Paşinyan bu mürəkkəb tapmacada ən doğru parçaları birləşdirərək Ermənistanın gələcəyini müəyyən edə biləcəkmi? Bu, yalnız onun siyasi iradəsindən deyil, həm də cəmiyyətin dəyişikliklərə hazır olub-olmamasından asılıdır.
Nikol Paşinyanın beynəlxalq məhkəmə iddialarından imtina etməyə hazır olduğunu bəyan etməsi gözlənilməz, lakin strateji bir altmətnə malikdir. Bu addım, bir tərəfdən, Ermənistanın kompromisə meylliliyini göstərə bilər, digər tərəfdən isə daxili və xarici risklər yaradır.
Ermənistan son illərdə beynəlxalq məhkəmələrdən Azərbaycan üzərində təzyiq vasitəsi kimi fəal istifadə edib. "İnsan hüquqlarının pozulması", "mədəni irsin məhv edilməsi" və "hərbi cinayətlər" kimi əsassız, yalan və absurd iddialar İrəvanın danışıqlardakı mövqeyini gücləndirən alətlər idi.
Paşinyan bu iddialardan imtina edərsə, ölkə müxalifətinin onu "xəyanət"də suçlayaraq, hücuma keçəcəyi şübhəsizdir.
Lakin beynəlxalq iddialardan qismən imtina, xüsusən də qarşılıqlı zəmanətlərlə müşayiət olunarsa, yeni mərhələnin başlanğıcı ola bilər. Məsələn, Ermənistan Qarabağdakı erməni əhalisinin hüquqları və mədəni irs obyektlərinin qorunması ilə bağlı təminat əldə etmək üçün bu addımı danışıqlarda bir alət kimi istifadə edə bilər. Digər tərəfdən, Azərbaycan bu imtinanı öz ərazi bütövlüyünün tam tanınmasını tələb etmək üçün istifadə edə bilər.
Azərbaycan üçün Ermənistanın iddialardan imtinası böyük bir diplomatik qələbə ola bilər. Bakı, ehtimal ki, sərt şərtlər irəli sürərək, Ermənistanın ərazi iddialarından tam imtina etməsini və Azərbaycanla sərhədlərin tanınmasını tələb edəcək.
Paşinyan həmin dönəmdə nə edəcək? Çünki Ermənistan cəmiyyətində bu addımlar "milli maraqlara təhdid" kimi qəbul oluna bilər.
Eyni zamanda, iddialardan imtina beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən müsbət qarşılanaraq, Ermənistanın sülh prosesinə sadiqliyini nümayiş etdirmək üçün fürsət yaradar. Bu, İrəvan üçün regional sabitliyə dair güclü mesaj vermək şansı ola bilər.
İddialardan imtina tərəflər arasında etimad mühitinin formalaşmasına töhfə verə bilər. Gərginliyin azalması beynəlxalq vasitəçilər, xüsusilə Aİ və Rusiyanın prosesdə daha fəal rol almasını təmin edər. Eyni zamanda, bu addım diqqəti əsas məsələlərə yönəltmək imkanı yaradır: sərhədlərin delimitasiyası, nəqliyyat dəhlizlərinin açılması və iqtisadi əməkdaşlıq.
Beynəlxalq məhkəmə proseslərinin dayandırılması tərəfləri qarşılıqlı ittihamlardan konkret həll yollarına keçməyə sövq edə bilər. Bu yanaşma, həmçinin Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sabitliyin təmin edilməsi üçün əsas platforma yaradar.
Nikol Paşinyanın iddialardan imtina niyyəti Ermənistan üçün kritik bir sınaqdır. Bu, İrəvan üçün daxili konsensus və cəsarətli siyasi qərarlar tələb edir. Bakı isə bu addımı öz mövqeyini gücləndirmək üçün istifadə edə bilər. Hər iki tərəf münaqişənin əsas problemlərinə yönəlməli və bu qərarı region üçün sabitlik və tərəqqiyə xidmət edən uzunmüddətli strategiyaya çevirməlidir.
Əgər proses düzgün idarə olunarsa, bu, yalnız münaqişəni sakitləşdirmək deyil, həm də Cənubi Qafqazda yeni inkişaf erasının başlanğıcı ola bilər. Paşinyan bu mürəkkəb tapmacanı həll edərək regionda sülh üçün əsas yarada biləcəklərmi?
Cavab onun siyasi iradəsi və xalqında gələcəyə inam yaratmaq istəyindədir.
Bu qədər bəsit...
Elçin Alıoğlu
TREND
