Qərb diplomatları nüvə sazişinin tərəfləri olan üç Avropa ölkəsinin (Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya) və ABŞ-ın Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyin (MAQATE) Direktorlar Şurasına yeni anti-İran qərarını rəsmən təqdim etdiklərini bildiriblər.
Hafta.az-ın “Independent Arabia”ya istinadən yazdığına görə, Avropa ölkələri agentliyin İdarə Heyətinin rüblük iclasında İrandan agentliklə əməkdaşlıq tələb etmək niyyətindədir. İran isə qərar nəticəsində ona qarşı cəza tədbirlərinin görüləcəyindən ehtiyatlanır.
Əmin olan odur ki, Avropa qərarının məqsədi nüvə öhdəliklərinə əməl etmək və agentliyin uzun müddətdir davam edən narahatlığını aradan qaldırmaq üçün İrana diplomatik təzyiqi artırmaqdır.
Bu səbəbdən qərar Qərb dövlətlərinin MAQATE-nin baş direktoru Rafael Qrossidən geniş hesabat tələb etməsini nəzərdə tutur. İranın xəbər vermədiyi yerlərdə tapılan uran hissəcikləri ilə bağlı Tehranın MAQATE ilə əməkdaşlığına dair tam hesabatın yer aldığı hesabat İranın nüvə fəaliyyətlərini daha şəffaf etmək məqsədi daşıyır. Qərara əsasən, İrandan təhlükəsizlik tədbirləri ilə bağlı problemlərin həlli üçün “zəruri və təcili tədbirlər” görülməsi tələb edilib. O, həmçinin ölkənin elan olunmamış iki rayonunda nüvə materiallarının və uran hissəciklərinin izləri olan avadanlıqların yerləri barədə etibarlı izahatların verilməsi və quruma məlumat verilməsi, bu məsələ ilə bağlı quruma lazım olan məlumat, sənədlər və cavabların təqdim edilməsi xahiş olunub.
Avropa üçlüyü ölkələrinin bu addımı İranın nüvə proqramının sürətli inkişafı ilə bağlı narahatlıqların olduğu bir vaxta təsadüf edib və Avropa-İran münasibətlərindəki gərginliyin göstəricisi olub. Avropa da insan haqlarına, Yaxın Şərqdəki regional davranışına və Ukrayna müharibəsində Rusiyaya dəstək verdiyinə görə rejimə qarşı başqa cəza addımları da atıb.
Üç Avropa ölkəsi olan İngiltərə, Fransa və Almaniya son aylar İrana təzyiqlər göstərir və indi Tehrandan Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı üzrə əlavə zəmanət və əməkdaşlıq tələb edir.
2025-ci il İran üçün mühüm il olacaq, çünki bu il Təhlükəsizlik Şurasının ona qarşı tətbiq etdiyi 6 sanksiya qərar çərçivəsində ləğv ediləcək. Tehran agentliyin üzv ölkələri və planı ilə əməkdaşlıq və texniki və siyasi qarşılıqlı fəaliyyət mühitini saxlamağa çalışır, baxmayaraq ki, Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı hər iki tərəf tərəfindən praktiki olaraq həyata keçirilmir.
İran rəhbərliyi önların onun əleyhinə qərar çıxarılacağı təqdirdə mütləq cavab veriləcəyini vurğulayaraq, Avropa üçlüyü ölkələrini və agentliyi təhdid etməyə çalışır.
İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi Fransanın xarici işlər naziri ilə telefon danışığında üç ölkənin (Almaniya, Fransa və İngiltərə) MAQATE Direktorlar Şurasının iclasına qərar layihəsi təqdim etmək addımını kəskin şəkildə pisləyib. O, izah edib ki, üç Avropa ölkəsinin bu addımı İranla agentlik arasında münasibətlərdəki müsbət atmosferə açıq-aşkar müxalifət kimi qiymətləndirilib və məsələni daha da çətinləşdirəcək.
Bir neçə gün əvvəl Tehrana səfəri zamanı İran tərəfi Qrossi ilə yüksək zənginləşdirilmiş uranın istehsalını 60 faizlə məhdudlaşdırmaq və zənginləşdirmə obyektlərini yoxlamaq üçün 4 yeni müfəttiş təyin etmək barədə razılığa gəlib. Bu addımlar ABŞ-ın yeni administrasiyası və İranın sakitləşdirmək və razılığa gəlmək səyləri kontekstində atılıb. Çünki İran hesab edir ki, Qrossi ilə əldə olunan razılaşma etimadın yaradılması istiqamətində atılan addımlardan biridir və bundan sonra dəstəklənməlidir.
Almaniya, İngiltərə, Fransa və ABŞ-ın İrana qarşı təklif etdiyi qətnamə layihəsi səsverməyə çıxarılır və agentlik daxilində ümumilikdə 35 səsdən təxminən 20-nin səsini toplayacağı təqdirdə qəbul edilə bilər.
Qrossinin səfərinin əhəmiyyəti ondadır ki, bu, Tehranın 2023-cü il oktyabrın 7-də “Əqsa tufanı” əməliyyatından sonra davam edən regional gərginliyi sakitləşdirmək və ona çəkilməmək əzminin təsdiqidir.
Agentliyin son rüb hesabatına görə, İranın nüvə sazişi ilə bağlı öhdəliklərindən imtina etməsindən sonra bir ildir davam edən regional gərginliyin kölgəsində, Tehranın zənginləşdirilmiş uran ehtiyatları oktyabrın 26-dək artaraq 6604,4 kiloqrama çatıb.
Müvafiq olaraq, İranın zənginləşdirilmiş uran ehtiyatları UF6 sentrifuqalarında 20 faiz, yəni 25,3 kiloqram artaraq 839,2 kiloqrama çatıb.
İndi görünən odur ki, Avropa ölkələri ilə İran arasında qarşıdurma güclənib və görünməmiş bir mərhələyə qədəm qoyub. Əslində, Avropa ölkələri aviasiyadan tutmuş dəniz nəqliyyatına qədər Tehrana qarşı sanksiyalar tətbiq edib. Bundan əlavə, İdarə Heyətində İran əleyhinə qətnamənin qəbulu və bunabənzər tədbirlərin görülməsi üçün səylər göstərilir.
İran qorxur ki, təftişləri tələb edən qətnamə qəbul olunarsa, ondan nüvə proqramı ilə bağlı bütün açıq suallara dair əhatəli hesabat istəniləcək. Bu, həm də 2015-ci il sazişinə əsasən dayandırılmış bütün beynəlxalq sanksiyaların geri qaytarılmasına yol aça bilər, baxmayaraq ki, bunun üçün son tarix 2025-ci ilin oktyabrıdır.
Nüvə faylı ilə bağlı yuxarıda göstərilən hadisələrə əlavə olaraq, Avropa Şurası, İranın Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsinə, Yaxın Şərqdə silahlı təşkilat və birləşmələrə verdiyi hərbi dəstəyin kölgəsində Avropa Birliyinin məhdudlaşdırıcı tədbirlər çərçivəsinin əhatə dairəsini genişləndirmək qərarına gəlib. Bu əlavə tədbir həmçinin İran istehsalı olan pilotsuz uçuş aparatlarının, raketlərin və müvafiq texnologiyaların və komponentlərin daşınması üçün istifadə edilən gəmi və limanları hədəf alır. Qərar həmçinin raketlərin və pilotsuz uçuş aparatlarının hazırlanması və istehsalında istifadə olunan komponentlərin Avropa İttifaqından İrana ixracı, ötürülməsi, tədarükü və ya satışına qadağa qoyur.
Avropa İttifaqı həmçinin siyahıda yer alan fiziki və hüquqi şəxslərə məxsus, idarə olunan və ya nəzarət edilən limanlarla ticarətə qadağa qoyub və ya İranın pilotsuz təyyarələrini, raketlərini və ya əlaqəli texnologiya və komponentlərini Rusiyaya ötürmək üçün istifadə olunub.
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, Avropa ilə İran arasında münasibətlərin gərginləşməsi köhnə qitənin təhlükəsizliyini pozan Ukrayna müharibəsində İranın Rusiyaya hərbi dəstək verməsindən qaynaqlanır. Digər tərəfdən, Avropa ölkələri Tehranın müdafiə doktrinasını və milli təhlükəsizliyini dəyərləndirməyə və dəyişməyə çalışdığının, beynəlxalq nəzarətdən uzaq, qeyri-şəffaf çərçivədə nüvə gücünü inkişaf etdirməyə çalışdığının fərqindədir. Buna görə də üç Avropa ölkəsi Amerikadan sonrakı seçki qaydalarına görə Vaşinqtonun mövqeyinin olmadığı halda nüvə proqramı ilə bağlı öz mövqelərini dəstəkləməyə çalışır.
Tehran isə uranın 60 faizdən yuxarı zənginləşdirilməsini dayandırmaq üçün Qrossi ilə son razılaşmaya alternativ olaraq MAQATE ilə əməkdaşlıq etdiyini iddia etməyə çalışır. O, Cənubi Koreya banklarında və Amerika ikili vətəndaşlarında dondurulmuş vəsaitlərin sərbəst buraxılmasını görəcək bir sövdələşmənin bir hissəsi olaraq keçən il Co Baydenlə bu razılaşmanı əldə etdiyinə məhəl qoymur. Daha sonra İsrailin Qəzzaya müharibəsinin yaratdığı böhran və beynəlxalq ictimaiyyətin bununla məşğul olması ilə razılaşmanı pozduğunu və yenidən zənginləşmə sürətini artırdığını bilmirmiş kimi davranır.
