2024-cü ilin noyabrında Ermənistan Müdafiə Nazirliyinin təqdimetdiyi yeni hərbi islahat konsepsiyası ölkədə geniş rezonansdoğurdu. Bu sənəd Ermənistan ordusunun strukturunda və xidmətmodelində radikal dəyişiklikləri nəzərdə tutur. Planın əsasməqamları məcburi hərbi xidmət müddətinin azaldılması, peşəkarorduya keçid və sosial təminatlarla müşayiət olunan yeni xidmətmodelinin tətbiqidir. Lakin bu, yalnız hərbi məsələ deyil –islahatın arxasında həm daxili problemlər, həm də geosiyasiçalarlar durur.
Məqsəd ordunun daha çevik və peşəkar hala gətirilməsidir.2027-ci ilə qədər məcburi xidmət müddətinin bir ilə endirilməsi,müqavilə əsasında xidmət edən hərbçilərin isə əsas qüvvə kimiformalaşdırılması nəzərdə tutulur. Ermənistan Müdafiə Nazirliyinintəqdim etdiyi "Vətənin Müdafiəçisi" adlı proqram çərçivəsindəhərbçilərə yüksək əməkhaqqı, mənzil və digər sosial təminatlar vədedilir. Bu proqram cəmiyyətdə orduya marağı artırmaq və gəncləripeşəkar hərbi karyeraya cəlb etmək məqsədi güdür.
İslahatın reallaşdırılması bir sıra ciddi problemlərləqarşılaşır. İlk növbədə, şəxsi heyət çatışmazlığı mövcuddur. Artıqindidən Ermənistan orduya çağırışçı cəlb etməkdə çətinlik çəkir.Parlament üzvlərinin bəyanatlarına görə, insan və maliyyəresurslarının məhdudluğu bu keçidi ciddi şəkildə ləngidə bilər.Peşəkar orduya keçid üçün böyük maliyyə sərmayələri, müasir texnikavə təlim infrastrukturu tələb olunur. Ermənistanınsa 800 milyondollarlıq müdafiə büdcəsi bu tələbləri qarşılamaqdan çoxuzaqdır.
Ermənistanın ordusunda aparılan dəyişikliklər Azərbaycan vəTürkiyə tərəfindən diqqətlə izlənilir. Azərbaycanın davamlı təzyiqifonunda bu islahatlar Bakıya güzəşt kimi qəbul edilə bilər.Azərbaycan artıq uzun müddətdir ki, Ermənistanındemilitarizasiyasını sülhün təmin olunması üçün əsas şərt kimiirəli sürür.
Eyni zamanda, Rusiya da bu proseslərə həssas yanaşır.Ermənistanın hərbi texnikasının əksəriyyəti Rusiyadan tədarükedilir və Moskva bu təchizatın Ermənistanın təhlükəsizlikpotensialını təmin etdiyini bildirir. Qərb isə Ermənistanın hərbisahədə müstəqilliyini artırmaq üçün dəstək verəcəyini bəyan etsədə, bu yardımın real nəticələri sual altındadır.
Bu islahatların Ermənistan hökumətinin seçkiqabağıstrategiyasının bir hissəsi olduğu da iddia edilir. Keçmişdə dəhərbi xidmət müddətinin azaldılması məsələsi ictimai rəyimanipulyasiya vasitəsi kimi istifadə olunub. Lakin bu dəfə xalqarasında bu vədlərə inam azalıb. Müxalifət bu planları "riskli vəsəmərəsiz" adlandırır, hökumət isə bu iddialara qarşıəsaslandırılmış cavab verə bilmir.
Hazırda Ermənistan ordusunun şəxsi heyəti 44 min nəfərdənibarətdir, onların yarısı məcburi hərbi xidmət keçənçağırışçılardır. Ordunun maddi-texniki bazası isə 2020-ci ilmüharibəsindən sonra ciddi itkilərə məruz qalıb. Müasir hərbitexnika istehsalı mövcud deyil və Ermənistan tamamilə xaricitədarükdən asılı vəziyyətdədir.
Bu dəyişikliklər Ermənistanın həm daxili vəziyyətinə, həm dəregional münasibətlərinə ciddi təsir göstərəcək. İslahatınuğursuzluğu ölkədə sosial və siyasi gərginliyi artıracaq. Bununlabelə, müsbət nəticələr əldə olunacağı təqdirdə Ermənistan ordusudaha müasir və çevik qüvvəyə çevrilə bilər. Lakin indiki şəraitdəbu islahatların nə dərəcədə uğurla həyata keçiriləcəyi ciddi sualaltındadır. Ermənistan zəif iqtisadiyyatı və geosiyasi təzyiqlərfonunda bu iddialı məqsədləri reallaşdırmaq üçün güclü siyasi iradəvə xarici dəstəyə ehtiyac duyur.
Peşəkar orduya keçid Ermənistanda uzun illərdir ki, gündəminəsas mövzularından biri olaraq qalır. 44 günlük müharibədən sonraölkənin hərbi sahədəki zəifliklərini aradan qaldırmaq və ordununmodernləşdirilməsi prosesinə başlamaq hökumətin prioritetlərindənbiri kimi təqdim olunur. Lakin bu islahatın maliyyə, sosial, kadrvə geosiyasi aspektləri geniş müzakirələrə səbəb olur və onunreallaşdırılması ciddi suallar doğurur.
Hazırkı durumda peşəkar orduya keçid böyük maliyyə dəstəyi tələbedir. Müqaviləli hərbçilərin maaşları hazırda orta hesabla 400-600dollar civarındadır və bu rəqəmin ən azı iki dəfə artırılmasızəruridir ki, peşəkar kadrları orduya cəlb etmək mümkün olsun. Eynizamanda, sosial təminatlar - pensiya proqramları, tibbi sığorta,mənzil güzəştləri - bu cür hərbçilərin motivasiyasını artırmaq üçünvacibdir. Ancaq iş bununla bitmir: peşəkar hərbçilərin yüksəksəviyyədə təlim görməsi üçün hər bir hərbçiyə təxminən 10-15 mindollar sərf etmək lazımdır. Bütün bu xərclər Ermənistanın müdafiəbüdcəsini ən azı 1,5-2 milyard dollara çatdırmağı tələb edir,halbuki 2024-cü ildə bu büdcə cəmi 800 milyon dollardır.
İslahat yalnız maliyyə baxımından deyil, həm də ictimai vəsiyasi çətinliklərlə üzləşir. Müxalifət bu təşəbbüsü hökumətinseçkiqabağı manevri kimi qiymətləndirir. Onların fikrincə, peşəkarorduya keçid və hərbi xidmət müddətinin qısaldılması ilə bağlıvədlər, əslində, 2026-cı ildə keçiriləcək parlament seçkiləriöncəsi seçiciləri manipulyasiya etmək məqsədinə xidmət edir.
Müxalifətin əsas arqumentlərindən biri odur ki, ordunun ixtisarıErmənistanın müdafiə qabiliyyətini zəiflədir və Azərbaycanınmaraqlarına uyğun bir addımdır. Bu yanaşma geniş ictimai narazılığasəbəb olur, çünki cəmiyyət bu islahatları ölkənin təhlükəsizliyinəciddi təhlükə kimi görür.
Ermənistanın geosiyasi mövqeyi də bu islahatları çətinləşdirir.Rusiya, ölkənin əsas hərbi müttəfiqi olaraq, Ermənistan ordusununzəifləməsini və ya Qərb standartlarına keçidini dəstəkləməyə bilər.Digər tərəfdən, ABŞ və Avropa İttifaqı demokratik və hərbiislahatlara dəstək verməyə hazırdır, lakin bu, ErmənistanınRusiyadan daha çox uzaqlaşması ilə nəticələnə bilər. Azərbaycanınisə sərhədyanı bölgələrdə Ermənistan qoşunlarının ixtisarını tələbetməsi vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir və cəmiyyətdə buaddımların Bakının təzyiqlərinə təslim olmaq kimiqiymətləndirilməsinə səbəb olur.
Ordunun islahatı üçün kadr məsələsi də böyük problem olaraqqalır. Ermənistanın hər il ordunun ehtiyaclarını yalnız qisməntəmin edə biləcək qədər çağırışçısı var və ölkədəki demoqrafikböhran bu problemi daha da ağırlaşdırır. Hazırda müqaviləlihərbçilərin əməkhaqqı qonşu ölkələrlə müqayisədə xeyli aşağıdır ki,bu da peşəkar kadrlara tələbatın ödənilməsini çətinləşdirir.
İslahatların həyata keçirilməsi üçün Ermənistanın 2027-ci ildənəvvəl uğur qazanması real görünmür. Hətta ən yaxşı ssenaridə belə,bu prosesin 2030-cu ilə qədər uzana biləcəyi bildirilir. Xaricimaliyyə dəstəyinin vacibliyi də vurğulanır, lakin bu, ErmənistanınQərbdən asılılığını artırmaqla yanaşı, Moskvanın qəzəbinə səbəb olabilər.
Bütün bu çətinliklər fonunda Ermənistan ordusunun islahatınəinki texniki və maliyyə məsələsidir, həm də ölkənin gələcəkgeosiyasi mövqelərinin formalaşmasında mühüm rol oynayan stratejibir qərardır. İslahatlar uğurla həyata keçirilməsə, bu təşəbbüsləryalnız kağız üzərində qalan bir iddiaya çevriləcək. Lakin hökumətlazımi maliyyə mənbələri tapıb bu təşəbbüsü reallaşdıra bilsə,Ermənistan öz ordusunu müasirləşdirərək, regiondakı geosiyasioyunlarda daha güclü mövqe əldə edə bilər. Bu isə böyük ölçüdəsiyasi iradədən və düzgün qərarların qəbul edilməsindənasılıdır.
Ermənistan ordusunun islahatları ölkənin müdafiə qabiliyyətiniartırmaq və ordunu müasirləşdirmək üçün atılan mühüm addım kimitəqdim olunsa da, bu proses maliyyə məhdudiyyətləri, kadrçatışmazlığı və geosiyasi təzyiqlər səbəbindən ciddi suallardoğurur. Hökumət bu islahatların icrasında həm daxili ictimaidəstəyi qazanmağa, həm də xarici tərəfdaşlarla balanslı əməkdaşlıqqurmağa çalışır. Lakin mövcud problemlər bu məqsədə nail olmağıçətinləşdirir.
Ermənistanın müdafiə büdcəsinin son illərdə artırılmasınabaxmayaraq, bu, islahatların tam həyata keçirilməsi üçün yetərlideyil. 2024-cü ildə müdafiə büdcəsi 500 milyard dram, yəni təxminən1,25 milyard dollar təşkil edir. Bu rəqəm qonşu Azərbaycan vəTürkiyənin müdafiə xərcləri ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədəaşağıdır.
Azərbaycanın müdafiə büdcəsi 3,3 milyard dollar, Türkiyənin isə25 milyard dollardan çoxdur. Ermənistan hökumətinin xariciborclanma imkanları isə aşağı kredit reytinqi və dövlət borcununÜDM-in 65%-nə çatması səbəbindən məhduddur. Bu, əlavə maliyyəmənbələrinin cəlb olunmasını çətinləşdirir və islahatların həyatakeçirilməsi üçün lazımi maddi dəstək təmin edə bilmir.
2020-ci il müharibəsi Ermənistan ordusunda dərin yaralarburaxıb. İnsan itkisi ilə yanaşı, təcrübəli kadrların ölkədənköçməsi və demoqrafik problemlər orduda ciddi çatışmazlıq yaradıb.Ordunun yenidən qurulması üçün təcrübəli mütəxəssislərə ehtiyacolsa da, mövcud hərbi təhsil sistemi müasir standartlara cavabvermir. Bundan əlavə, "Transparency International"ın məlumatlarınagörə, orduda geniş yayılmış korrupsiya islahat prosesinə mane olanəsas amillərdən biridir.
Ermənistan ordusunun islahatları geosiyasi müstəvidə İrəvan üçünciddi problemlər fonunda təqdim olunub.
Rusiya və Qərb arasında balans saxlamaq zərurəti hökumətimürəkkəb seçim qarşısında qoyur. Moskvanın Ermənistana silahtədarükünü azaltdığı və KTMT-nin Ermənistan-Azərbaycanmünaqişəsində təsirsiz qaldığı bir şəraitdə İrəvan, Qərbindəstəyinə daha çox ümid edir. Lakin ABŞ və Avropa İttifaqınınyardımı əsasən humanitar layihələr və hərbi təlimlərlə məhdudlaşır.Bu arada, Qərblə yaxınlaşma cəhdləri Rusiyanın təzyiqini artırır,bu da Ermənistanın geosiyasi vəziyyətini daha damürəkkəbləşdirir.
Baş nazir Nikol Paşinyanın hökuməti üçün ordunun islahatı yalnızhərbi deyil, həm də siyasi məqsəd daşıyır. Hökumət islahatlarvasitəsilə cəmiyyətdə etimadı bərpa etməyi və müxalifətintənqidlərinə qarşı dayanıqlığını artırmağı planlaşdırır. Lakincəmiyyətin böyük bir hissəsi bu təşəbbüslərə skeptik yanaşır. Sonsorğular göstərir ki, əhalinin 65%-i hökumətin müdafiə vətəhlükəsizlik məsələlərində uğuruna inanmır. Müxalifət də ordununislahatı məsələsini hökuməti tənqid etmək üçün fəal şəkildəistifadə edir, islahatların effektivliyinə dair şübhələr yayır vəonları Azərbaycanın maraqlarına uyğun bir siyasət kimi təqdimedir.
Ordunun islahatını uğurla həyata keçirmək üçün Ermənistanhökumətinə bir neçə mühüm addım atmaq tövsiyə olunur. İlk növbədə,müdafiə büdcəsi əhəmiyyətli dərəcədə artırılmalı, hərbiqulluqçuların maaşları və sosial təminatları yenidən nəzərdənkeçirilməlidir. Mənzil güzəştləri, tibbi sığorta və layiqlipensiyalar kimi sosial dəstək mexanizmləri hərbi xidməti dahacəlbedici edə bilər. Bununla yanaşı, islahatların şəffaf şəkildəhəyata keçirilməsi ictimai narazılığı azaltmağa kömək edər.Beynəlxalq əməkdaşlıq gücləndirilməli, xarici maliyyə yardımı vəmüasir texnologiyaların cəlb olunması ilə ordununmodernləşdirilməsi sürətləndirilməlidir.
Ermənistan ordusunun islahatı ölkənin müdafiə sisteminimodernləşdirmək və regiondakı geosiyasi çağırışlara cavab verməkbaxımından həyati əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu proses təkcəmaliyyə vəsaitlərinin artırılması deyil, həm də strateji yanaşma vəgüclü siyasi iradə tələb edir. İslahatın uğurla həyata keçirilməsicəmiyyətin inamını bərpa etməklə yanaşı, Ermənistanın təhlükəsizliksahəsindəki zəifliklərini aradan qaldıra bilər. Əks halda, butəşəbbüs yalnız boş siyasi bəyanat olaraq qalacaq və cəmiyyətdəkimövcud narazılığı daha da dərinləşdirəcək.
Məsələnin ciddiliyi və həlli yolları üç əsas istiqamətdəcəmləşir. Birincisi, maliyyə dəstəyi olmadan heç bir islahatınhəyata keçirilməsi mümkün deyil. Ermənistanın hazırkı büdcəimkanları islahatlar üçün yetərli deyil və beynəlxalq qrantlarıncəlb edilməsi, vergi sisteminin modernləşdirilməsi kimi əlavəmaliyyə mənbələrinin axtarışı vacibdir. Müdafiə büdcəsininartırılması yalnız ordunun maddi-texniki bazasınınyaxşılaşdırılması deyil, həm də hərbçilərin sosial təminatlarınıngücləndirilməsi üçün əsas şərtdir.
İkinci əsas istiqamət isə kadr siyasətinin yenidən qurulmasıdır.Peşəkar hərbçilərin orduda xidmətə cəlb edilməsi, maaşlarınartırılması, korrupsiya ilə mübarizə və hərbi təhsilin müasirstandartlara uyğunlaşdırılması kimi addımlar bu sahədəprioritetdir. Hazırkı durumda Ermənistan ordusunda təcrübəlikadrların çatışmazlığı və hərbi təhsilin zəifliyi ciddi problemolaraq qalır. Təcrübəli mütəxəssislərin hazırlanması və onlarauyğun iş şəraitinin təmin olunması ordunun döyüş qabiliyyətininartırılmasında mühüm rol oynayacaq.
Üçüncü və ən çətin məsələ geosiyasi balansın qorunmasıdır.Ermənistan uzun müddət Rusiya ilə hərbi əməkdaşlığa əsaslansa da,son illərdə bu münasibətlərdə gərginlik müşahidə olunur. Digərtərəfdən, Qərb ölkələri demokratik islahatlara dəstək verməyəhazırdır, lakin bu dəstək əsasən humanitar və məhdud xarakterdaşıyır. Ermənistanın təhlükəsizlik siyasətində tarazlıq yaratmaqüçün yalnız bir müttəfiqdən asılılığa son qoyulmalı və Rusiya, Qərbvə digər tərəfdaşlarla əməkdaşlıq diversifikasiya edilməlidir.
Nikol Paşinyan hakimiyyəti bütün bu problemlərin öhdəsindən gələbiləcəkmi?
Sual ritorik, cavab isə mücərrəddir...
