ABŞ-nın yeni administrasiyasının postsovet məkanına, xüsusən də Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrinə münasibəti ilk növbədə, Rusiya-Amerika münasibətlərinin necə inkişaf edəcəyindən asılı olacaq. Bu, öz növbəsində, Ukrayna böhranının hansı şərtlərlə həll oluna biləcəyi və Rusiyanın onları qəbul etməyə hazır olub-olmayacağı ilə müəyyənləşəcək.
İkincisi, gələcək Rusiya-Amerika münasibətlərinin inkişafı üçün Vaşinqtonun postsovet məkanını Moskvanın xüsusi maraq dairəsi kimi tanımağa hazır olması az əhəmiyyət kəsb etmir. Bu, başqa bir sualla sıx əlaqəlidir: postsovet məkanı ölkələrinin özləri bu faktı verilmiş kimi qəbul edə biləcəklərmi?
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Russian Council” yazıb.
Rusiya nəşrinin təhlilində qeyd olunur:
Görünən odur ki, ABŞ-nın yeni administrasiyasının maliyyələşdirilməsi Kiyevə ayrılan Amerika vəsaitlərinin xərclənməsinə ciddi nəzarət tələb edən Ukrayna böhranının nizamlanmasını ləngitməyə o qədər də həvəsi olmayacaq. Ən azı bunu Trampın bu yaxınlarda ABŞ Konqresinin Nümayəndələr Palatasının üzvü, respublikaçı Maykl Uolsun milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri vəzifəsinə irəli sürməsi sübut edir. Uols Sakit okean istiqamətinə lazım olduğu bir vaxtda Ukraynaya resursların ayrılmasını şübhəyə alır.
Deyəsən, postsovet məkanı yeni administrasiya üçün (Co Bayden administrasiyasının izlədiyi xəttə xilaf olaraq) əhəmiyyət kəsb etməyəcək, böyük bölgə Amerika siyasətinin “arxa həyəti” də sayılmayacaq. Bu, ABŞ-nın yenilənmiş xarici siyasətinin əsasının, ilk növbədə, iqtisadi/praqmatik mülahizələrin olacağı faktı ilə asanlaşacaq. Eyni zamanda, Vaşinqtonla hər bir ayrı-ayrı ölkə arasında münasibətlər getdikcə ikitərəfli xarakter alacaq - Vaşinqtonun postsovet məkanındakı hər bir ölkəyə marağı əsasən ölkələrin ikitərəfli əməkdaşlığa marağı ilə müəyyən ediləcək. Bu, ilk növbədə, postsovet ölkələrinin çoxqütblü dünyada öz milli siyasətlərini və suveren inkişafını həyata keçirmək istəyi ilə izah olunur. Belə görünür ki, demokratik dəyərlərin təbliği və demokratik institutların və proseslərin inkişafı arxa plana keçəcək.
Şübhəsiz ki, Vaşinqton bu və ya digər postsovet ölkəsinə qarşı daha differensiallaşdırılmış siyasət həyata keçirəcək ki, bu da öz nöqteyi-nəzərindən orada biznesin inkişafı və maksimum gəlir əldə etmək üçün prioritet ola bilər.
Bu baxımdan Cənubi Qafqaz, həm də Orta Asiya - Qara dəniz - Xəzər regionuna və Yaxın Şərqə yaxın olduqlarına görə, üstəlik, enerji faktoru, Rusiyadan yan keçməyə, regional və qlobal iqtisadi məkanı Qərbin maraqlarını nəzərə alaraq yenidən formatlamağa imkan verən nəqliyyat dəhlizləri və nəhayət, Vaşinqtonun Avrasiyada rəqabətədavamlı layihə kimi qiymətləndirdiyi Çinin “Bir kəmər-Bir yol” təşəbbüsü, şübhəsiz ki, ABŞ-nın xüsusi marağına səbəb olacaq.
Cənubi Qafqaz
Son 2 ildə ölkələr arasında yaranmış bir sıra ciddi fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, Gürcüstan, əsasən, “böyük şahmat taxtası”nda olan əhəmiyyətinə görə Transqafqazda ABŞ-nın diqqət mərkəzində qalacaq. Gürcüstan mühüm iqtisadi, enerji tranziti və beynəlxalq ticarət mərkəzidir (bu onu Şərq-Qərb dəhlizinin ayrılmaz hissəsi edir) və Avropanın enerji təhlükəsizliyi və strateji təchizat marşrutlarının şaxələndirilməsi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Qara dəniz regionunun təhlükəsizliyi, eləcə də Gürcüstanda davam edən iqtisadi maraqlar ABŞ üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir.
ABŞ-nın yeni administrasiyası, ilk növbədə, praqmatik mülahizələri rəhbər tutaraq, son iyirmi ildə Gürcüstana yönəldilən əhəmiyyətli maliyyə xərclərinə güzəşt etməyəcək. Lakin bu vəziyyətdə Tbilisinin özünün də mövqeyi maraqlıdır - o, millətçilik (mühafizəkarlıq) və praqmatizm əsasında xarici siyasətini həyata keçirərkən Vaşinqtonun isti qucağını qəbul edəcək, yoxsa icazə verilən qədər müstəqilliyini davam etdirəcək?
Bundan əlavə, bu gün Gürcüstanın öz müdafiəsi və təhlükəsizliyi ilə bağlı məsələləri daha güclü tərəfdaşa həvalə etməyə və bununla da sonuncunun şərtlərini qəbul etməyə hazır olub-olmayacağı sualı açıq qalır. Bəlkə də o, mümkün qədər çox müstəqillik qazanmağa çalışacaq.
Vaşinqton Xəzərin enerji ehtiyatları ilə zəngin olan Azərbaycanı İrana qarşı çəkişdirməkdə davam edəcək. Eyni kontekstdə Türkiyənin dünya miqyasında artan müstəqilliyi ucbatından Vaşinqtonun Bakıya artan strateji marağından danışa bilərik ki, bu da ona çox vaxt ABŞ-nın “tövsiyələri” ilə razılaşmamağa imkan verir. Lakin bu gün Bakının özü daha müstəqil siyasət yürütməyə başlayıb ki, bu da ona əsas tərəfdaşları müəyyən etmək imkanı verir.
Ermənistana gəlincə, Gürcüstanın, eləcə də enerji resursları ilə zəngin Azərbaycanın əlverişli geosiyasi mövqeyindən fərqli olaraq, o, ABŞ üçün xüsusi maraq kəsb etmir. Eyni zamanda, Ermənistanın Qərbə tərəf getməsi regionun konfiqurasiyasını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər ki, ABŞ bunu dərk etməyə bilməz.
Belə görünür ki, Amerikanın regiondakı siyasətinin əsas məqsədləri dəyişməz qalacaq. Onların arasında Rusiya, İran və Çini qınında saxlayan, NATO-ya rəsmi üzv olmadan Gürcüstanla əlaqələr və Xəzərin enerji resurslarının tranziti üçün kommunikasiya sistemi qurmaq və enerji xammalının aşağı qiymətləri müəyyən etmək, Xəzər resurslarına çıxışın qarşısını almaq, habelə Türkiyədə problemli müttəfiqlə münasibətlərin optimallaşdırılması daxildir.
Mərkəzi Asiya
Əgər biznes hər şeyin patronudursa - və beləliklə, görünür, ABŞ-nın yeni administrasiyası bu cür düşünəcək - o zaman Mərkəzi Asiyada əsas oyunçuların (Çin və Rusiya Federasiyası) Vaşinqton üçün ciddi təhlükə yaratmağa başladığı indiki vəziyyəti nəzərə alaraq, ABŞ-nın regionun bütün beş ölkəsində özünü gücləndirmək niyyəti əsas vəzifə ola bilər.
Mərkəzi Asiyanın iqtisadi cəhətdən ən inkişaf etmiş dövləti kimi Qazaxıstan, yəqin ki, Vaşinqtonun Mərkəzi Asiya siyasətində əsas prioriteti olacaq. Onun artan iqtisadi potensialı və Avropa İttifaqı ilə Çin arasında ticarət üçün tranzit mərkəzi statusu Avrasiyanın yeni logistik xəritəsinin formalaşmasına töhfə verəcək. Eyni zamanda, Qazaxıstanın kapitallaşması kəskin şəkildə artırıla bilər və özü də Amerika biznesi üçün mühüm tərəfdaşa çevriləcək. Bu şəraiti nəzərə alaraq, Vaşinqton neft və qazın Xəzər dənizi və Azərbaycan vasitəsilə nəqli planlarını dəstəkləyəcək.
Belə görünür ki, ABŞ-nın Qazaxıstandakı əsas vəzifəsi Astananın xarici siyasət mövqelərinə, xüsusən də Rusiya və Çinlə birgə inteqrasiya layihələrində iştirakının genişləndirilməsi kontekstində təsir göstərmək ola bilər. Qazaxıstanın Rusiya üçün əhəmiyyətini dərk edən Birləşmiş Ştatlar iqtisadi mexanizmlərdən istifadənin artıq sınaqdan keçirilmiş və sübut edilmiş effektiv təcrübəsindən istifadə etməklə, daha yaradıcı əməkdaşlıq formatları yaratmaqla, əsasən, bu ölkəyə qarşı “hücum” həyata keçirəcək. Məhz eyni yanaşmanı ABŞ-nın yeni administrasiyası digər Mərkəzi Asiya ölkələrinə də tətbiq edə bilər.
Amerikanın iqtisadi alətlərinə Rusiya və Çin tərəfindən həyata keçirilən layihələrə alternativ ticarət yollarının genişləndirilməsi, regionda əsas dəniz və dəmir yolu logistika dəhlizlərinin səmərəliliyinin artırılması, transxəzər ticarət yollarının infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi və rahat miqrasiyanın təmin edilməsi üçün özəl sektorun dəstəklənməsi daxildir. Qərb transmilli şirkətlərinin Mərkəzi Asiyaya işçi qəbulu zamanı onlara əlavə imkanlar təqdim etmək. Lakin görünən odur ki, yeni administrasiyanın ən perspektivli vəzifəsi regionu Qərbə mümkün qədər yaxınlaşdıra biləcək təhsilin təmin edilməsi yolu ilə insan resurslarına investisiya qoyuluşu ola bilər.
Görünür, yeni prezidentin administrasiyasının regionda həyata keçirəcəyi praqmatik siyasətə baxmayaraq, Vaşinqtonun onun həyata keçirilməsi yolunda bir sıra problemlərlə üzləşməsi mümkündür. Onların arasında ABŞ-nın postsovet məkanında daim dəyişən prioritetlər sistemi, eləcə də region dövlətlərinin özlərinin ABŞ-a münasibətdə mövqeyi nəzərə alınmaqla, Amerika siyasətində bu regiona veriləcək yer, çoxqütblü dünyada da dəyişə bilər. Çindən gələn nəhəng kapital qoyuluşları fonunda regionun inkişafına ölçülmüş investisiyalar, son nəticədə Vaşinqton və Pekinin regionda rəqabət qabiliyyətinin səviyyəsinə təsir göstərəcək. ABŞ-ı Mərkəzi Asiyadan ayıran nəhəng coğrafi “məsafə” və nəhayət, Mərkəzi Asiya dövlətlərinin hər birinin rəhbərliyi səviyyəsində və regional miqyasda siyasi və iqtisadi məsələlərin həlli ilə bağlı ehtimal olunan problemlər - bu, ən böyük sınaq olacaq.
Bu gün Mərkəzi Asiya ölkələrinin subyektivliyinin artmasını müşahidə edə bilərik ki, bu da onların coğrafi mövqeyi ilə bağlı deyil - Qlobal Cənub gündəminin yenilənməsi və nəticədə regionda Rusiya, Çin və ABŞ arasında rəqabətin artması. Bu şərtləri nəzərə alaraq, region ölkələri rəqib güclərin ciddi sərmayələrini cəlb etmək və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığa nail olmaq üçün maksimum diqqəti cəlb etmək üçün Vaşinqtonla əlaqə quracaqlar. Mərkəzi Asiya dövlətlərinin iqtisadiyyat, daxili siyasət və təhlükəsizlik sferasında öz problemlərini həll etməyə imkan verən çoxvektorlu siyasətini məhz bu izah edir.
Hələlik postsovet məkanı ölkələri yekun geosiyasi seçim edə bilmirlər, çünki güclü hərbi qüvvə və iqtisadi resursların olmadığı bir şəraitdə onların hamısı bu və ya digər dərəcədə “qorumaq”, “uğurlu” balans üçün manevrlər etməyə çalışırlar. Amma bütün bunlar bu gündür, sabah isə vəziyyət kəskin şəkildə dəyişə bilər. Dəyişikliklər artıq başlayıb, lakin indiyə qədər onlar yavaş-yavaş baş verir - başqa cür ola bilməz, bunu zamanın özü diktə edir.
Y. QACAR
