Dövrümüzdə beynəlxalq əməkdaşlığın gücləndirilməsində, humanitar komponentin geniş şəkildə tanınmasında təzahür edən liberalizmin yeni yüksəliş dövrü yaşanmaqdadır. Liberalizm ətraf aləmə dair həm mürəkkəb, həm də sadə baxışlar sistemidir.
O, dövlətin siyasi, iqtisadi və beynəlxalq münasibətlər sisteminin insanın prioritetliyinin tanınmasına əsaslanan prinsiplər əsasında ideal obrazını formalaşdırır. Tarixən liberalizm daha çox dünyanı tanımaq və dəyişdirmək üçün müəyyən fəlsəfi prinsiplər toplusunu nəzərdə tuturdu və yalnız sonralar siyasi konsepsiyaya, daha dəqiq desək, siyasi anlayışlar toplusuna çevrildi.
İqtisadiyyatın qeyri-dövlət sektoru sürətli tərəqqi yolundadır
Liberalizmdə dünya siyasətinin öyrənilməsi və formalaşması məktəbi kimi əsas cəhət ondan ibarətdir ki, liberal düşüncə dövlətlərin xarici siyasət davranışını onların daxili quruluşundan götürür. Bununla o, iqtisadi sahəni də əhatə etmiş olur.
Şəxsi azadlıq, məhdud dövlət müdaxiləsi və azad bazar mexanizmləri prinsiplərinə əsaslanan liberal iqtisadiyyat müasir iqtisadi düşüncə və siyasətin formalaşmasında mühüm rol oynayıbr. Maarifçilik dövründə yaranan liberal iqtisadiyyat əsrlər boyu dəyişən ictimai ehtiyaclara və qlobal çağırışlara uyğunlaşaraq inkişaf edib. Hələ Maarifçilik dönəmində proteksionist siyasət yolu ilə ticarət və sərvət toplanması üzərində dövlət nəzarətini önə çəkən merkantilizm öz yerini fərdi azadlığı və açıq bazarları müdafiə edən fikirlərə verməyə başladı. Liberal iqtisadiyyatın formal ifadəsi çox vaxt “müasir iqtisadiyyatın atası” kimi qəbul edilən Adam Smitlə ortaya çıxdı. Smit özünün əsas əsəri olan “Millətlərin sərvəti”ndə “görünməz əl” anlayışını təqdim edərək, fərdlərin azad bazarlarda öz maraqlarını güdməsinin optimal iqtisadi nəticələrə gətirib çıxaracağını irəli sürdü. Bu iqtisadiyyatda əmək bölgüsü önəmli yer tutur. O, istehsalda ixtisaslaşma və səmərəliliyin iqtisadi artımı necə artıra biləcəyini nümayiş etdirdi. Smit hökumətin həddindən artıq müdaxiləsinə qarşı çıxırdı, sərvət yaratma mexanizmləri kimi azad ticarət və rəqabəti müdafiə edirdi. Onun ideyaları merkantilist pravoslavlığa meydan oxudu və bazara əsaslanan resursların bölüşdürülməsini vurğulayan klassik iqtisadiyyatın əsasını qoydu. 19-cu əsrdə liberal iqtisadiyyat genişləndi və sənayeləşmə, urbanizasiya və qloballaşmanın gətirdiyi yeni çağırışlara uyğunlaşdı. Sonradan proses daha dinamik şəkildə inkişaf etdi. 20-ci əsr liberal iqtisadi düşüncədə, xüsusən də Böyük Depressiya və Dünya Müharibələri kimi qlobal hadisələrə cavab olaraq əhəmiyyətli dəyişikliklər yaşandı. İqtisadi böhranların qarşısını almaq üçün dövlətin aktiv müdaxiləsini müdafiə edən Keyns iqtisadiyyatının yüksəlməsinə səbəb oldu. Bununla belə, 20-ci əsrin ortaları Fridrix Hayek və Milton Fridman kimi iqtisadçılar tərəfindən dəstəklənən neoliberalizm kimi tanınan liberal iqtisadi prinsiplərin canlanması baş verdi. Hökumətin müdaxiləsi olmadan resursları səmərəli şəkildə bölüşdürmək üçün bazarlara etibar olundu. Dövlət aktivlərinin özəl qurumlara verilməsi yolu ilə dövlətin rolunun bazar payı azaldıldı. Qlobal miqyasda azad ticarət və açıq bazarların təşviqi genişləndi. Liberal iqtisadiyyat əhəmiyyətli iqtisadi artıma və innovasiyaya təkan verdi. Günümüzdə də bunun nümunələri çoxdur. Azərbaycanda da liberal iqtisadiyyat ölkəyə çoxsaylı uğurlar qazandırır. Hazırda ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının bütün formaları və əlamətləri mövcuddur. Ölkə dövlət mülkiyyətinin inhisarı ilə çoxdan vidalaşıb və hazırda iqtisadi vahidlərin, təsərrüfatçılıqla məşğul olan subyektlərin mütləq çoxluğu iqtisadiyyatın qeyri-dövlət sektorunu əmələ gətirir. Və bu da təsərrüfatın bütün sahələri və istiqamətlərində hakim mövqeyə malikdir. Düzdür, 2008-ci il qlobal maliyyə böhranı neoliberal siyasətlərin zəifliklərini üzə çıxardı və bazar mexanizmlərini daha güclü tənzimləyici çərçivələrlə birləşdirən balanslı yanaşma tələblərinə səbəb oldu. Bu fonda yaşıl iqtisadiyyatın ortaya çıxması iqtisadi artımı sosial və ekoloji məqsədlərlə uyğunlaşdırmaq səylərini əks etdirməyə başladı.
Liberal iqtisadiyyatın idarə olunmasında orta təbəqənin rolu artır
Bu gün liberal iqtisadiyyat xüsusilə Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Ümumdünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) kimi beynəlxalq təşkilatlar vasitəsilə qlobal iqtisadi sistemlərə təsir göstərməkdə davam edir. Bu institutlar inkişaf etməkdə olan ölkələrdə azad ticarət, bazar islahatları və struktur düzəlişləri kimi liberal iqtisadi prinsipləri təşviq edir. Bununla belə, COVID-19 pandemiyası, iqlim böhranı və artan populizm liberal iqtisadiyyatın gələcəyi ilə bağlı müzakirələrə səbəb olub. Bütün dünyada hökumətlər inklüzivlik, möhkəmlik və davamlılıq ehtiyacı ilə bazar azadlıqlarını balanslaşdıran yeni modelləri araşdırırlar.
Hazırda liberal iqtisadiyyatın inkişafı fərdi azadlıq və kollektiv yaxşılıq prinsipləri arasında davam edən dialoqu əks etdirir. Adam Smitin təməl ideyalarından tutmuş neoliberalizmin yüksəlişinə və onun müasir tənqidlərinə qədər liberal iqtisadiyyat qlobal iqtisadi sistemləri dərindən formalaşdıran prinsipləri özündə birləşdirir. Dünyanın mürəkkəb problemlərlə üzləşdiyi bir vaxtda liberal iqtisadi fikrin uyğunlaşması gələcək nəsillər üçün inkişafın, bərabərliyin və davamlılığın dəstəklənməsi üçün vacib olacaq. Ölkəmidə isə yeni tarixi və iqtisadi şəraitdə iqtisadiyyatın inkişafı ilə bağlı kompleks islahatlar həyata keçirib, bazar iqtisadiyyatının əsas tələblərindən olan özəl sahibkarlığın inkişafını təmin edib. Bazar iqtisadiyyatına əsaslanan cəmiyyətin əsas sütunu adlana biləcək çoxsaylı sahibkarlar təbəqəsinin formalaşdırılmasında mühüm uğurlar əldə olunub. Bu isə cəmiyyətdə orta sinfin yaranmasına, liberal iqtisadiyyatın idarə olunmasında orta təbəqənin güclənməsinə dərin zəmin yaradıb. Azərbaycan iqtisadiyyatının 90 faizi özəl sektorda cəmləşib, liberal iqtisadiyyatın modernizasiyası bütün iqtisadi sferalarda təmin olunub. Vətəndaşların mənafeyinin qorunmasına xidmət edən davamlı tədbirlərin həyata keçirilməsi, bazar iqtisadiyyatının təmin edilməsi, sosial siyasətin dərinləşməsi və digər sahələrdə əhəmiyyətli dərəcədə irəliləyişlər Azərbaycanın uğurlarını daha da artırır.
Tahir TAĞIYEV
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyilə çap olunur.
