Azərbaycan əlifbası 20-ci əsrdə üç dəfə dəyişdirilib. Bunu çoxlarının dediyi kimi yalnız “parçala, hökm sür” siyasəti, ya da ruslaşdırma siyasətləri ilə izah etmək mümkündürmü?
1920-ci illərdə (erməni və gürcüləri istisna etməklə) SSRİ-də əksər xalqların əlifbası Latın qrafikasına keçirilib.
Halbuki həmin vaxt bütün xalqlara ən inkişaf etmiş respublikanın – Rusiyanın əlifbası, Kiril əlifbası da verilə bilərdi. Elə isə niyə Latın qrafikasına üstünlük verilib?
Bütün bu suallara cavab axtararkən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, məqsəd SSRİ-dəki müsəlman və türkdilli xalqların Türkiyə və İranla mədəni əlaqələrinin kəsilməsi olub.
Amma bu məqsəd üçün təkcə Azərbaycanda deyil, Sibirdəki Yakutiyadan tutmuş Karakalpak elinə qədər hər yerdə Kiril yox, Latın əlifbası seçilmişdi.
1920-ci illərdə niyə Latın əlifbasını seçmişdilər?
Bu yanaşmanın arxasında 1920-ci illərdə bolşeviklərin yürütdüyü milli siyasət dayanırdı.
Bu siyasəti bütünlüklə bir yazıda şərh etmək çətindir, amma mövzumuzla əlaqədar bir məsələ barəsində fikrimi sizlərlə paylaşmaq istərdim.
Məsələ burasındadır ki, 1920-ci illərdə aparılan milli siyasət ruslardan başqa SSRİ-dəki bütün xalqların milli kimliyi məsələsini əsas faktor kimi götürmüşdü. Məsələn, Azərbaycanda təkcə azərbaycanlıların deyil, tatların, talışların, udinlərin, farsların, almanların, kürdlərin və başqalarının da milli kimlikləri inkişaf etdirilirdi. Bu proses bütün ittifaq respublikalarında yürüdülən dövlət siyasəti olmuşdu.
Bu siyasətə görə, böyük-kiçikliyindən, iqtisadi inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün xalqlar öz milli kimlikləri içində öz ziyalılarını, həkimlərini, mühəndis və müəllimlərini yetişdirməli idilər. Beləliklə, tatlar tat, kürdlər kürd, yakutlar yakut dilində mütəxəssislər yetişdirməli və öz milli kimlikləri ilə inkişaf etməli idilər. Qərb ekspertləri bu dövrü etnofiliya dövrü adlandırırdılar.
Lakin bu məsələdə bolşeviklərin qarşısında ciddi bir problem dayanırdı. Bütün xalqların mədəni inkişaf səviyyəsi eyni deyildi. O vaxtadək tatlar, kürdlər və yakutlar kimi öz əlifbası olmayan çox sayda etnik qruplar vardı. Bəzi yerlərdə, məsələn Azərbaycanda birdən artıq əlifba və ya əlifba layihəsi vardı. Bəziləri Ərəb qrafikasına üstünlük verirdilərsə, bir başqaları Latın qrafikasının tətbiqini istəyirdilər. Ortalıqda böyük bir xaos hökm sürürdü.
Bütün milli və etnik dillərin sistemləşdirilməsi, orfoqrafiya və qrammatikasının işlənməsi kimi ağır bir proses vardı. Bir çox ziyalılar, o cümlədən Azərbaycanda Latın əlifbasına keçid məsələsini uzun illərdir ki, müzakirə edirdilər. Bu şəraitdə orta bir yolun tapılması vacib idi. O zaman bolşeviklər bu yolu Latın qrafikasına keçiddə görmüşdülər. 1920-ci illərdə kürdlərdən moldovanlara, yakutlardan tatlara qədər hamı Latın qrafikasına keçirilmişdi.
Lakin görəsən nə üçün birbaşa olaraq rus əlifbasına keçilməmişdi? Bunun səbəbini rus milli kimliyinə bolşevik baxışında axtarmaq lazımdır. 1920-ci illərdə rus kimliyi dövlət dəstəyi almayan yeganə milli kimlik idi.
Çünki bundan əvvəl Vladimir Lenin rus millətçiliyini şovinizm kimi kəskin tənqid etmişdi. Lenin rus millətçiliyini çoxmillətli sovet ölkəsinin varlığı üçün təhlükə hesab edirdi.
Məhz bu basqıya görə rus millətçiliyi daha çox inkişaf etmişdi və daha aqressivdi.
Digər tərəfdən Rusiya tarixən başqa xalqları zəbt etmiş, müstəmləkə halına salmış və işğal etmişdi.
Lakin bu cür yanaşma, sonunda ölkədə yeni bir vətəndaş müharibəsinə yol aça bilərdi. Belə bir şəraitdə Rus əlifbasının tətbiqi başqa xalqlar tərəfindən öz mədəniyyətlərinin ruslaşdırılması cəhdi kimi görülə bilərdi. Odur ki, Moskva üçüncü, neytral yolu seçmiş və başqa xalqlar üçün Latın qrafikasının tətbiqinə qərər vermişdi.
Nə üçün 1930-cu illərdə Kiril əlifbasına keçildi?
