Son dövrlərdə Ermənistan və Avropa İttifaqı arasında baş verənhadisələrdən biri Ermənistanın Avropa İttifaqına üzvlük prosesinəstart verilməsi ilə bağlı yeni təşəbbüsün Mərkəzi SeçkiKomissiyasına təqdim edilməsi oldu. Bu təklif 51 nəfərlik bir qruptərəfindən hazırlanıb və onların nümayəndəsi olaraq "Respublika"partiyasının sədr müavini Artak Zeynalyan təyin edilib. İndi erməniMSK-sı bu təşəbbüsü ya təsdiqləyəcək, ya da 10 gün ərzində rəddedəcək.
Xatırladaq ki, mart ayında Avropa Parlamenti Ermənistanın Aİ-yəüzvlük məsələsinə dair potensial müraciəti dəstəkləyən qətnaməqəbul etmişdi. İyunun 21-də isə Ermənistan parlamentində dördqərbyönlü siyasi partiyanın təşəbbüsü ilə Avropa İttifaqınaüzvlüklə bağlı referendum keçirilməsi məsələsi müzakirə edildi. Bupartiyalar arasında hökumətin müttəfiqi olan "Respublika" partiyasıda var idi. Bir neçə gün sonra parlamentin sədri Alen SimonyanLatviyada bəyan etmişdi ki, yaxın vaxtlarda Ermənistanın Aİ-yəqoşulması məsələsi referenduma çıxarıla bilər. İyulun sonlarındaisə Avropa İttifaqı Ermənistanla viza rejiminin liberallaşdırılmasıüçün danışıqlara başladığını təsdiqlədi.
Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın bu mövzuya münasibətiehtiyatlıdır. İki ay əvvəl etdiyi çıxışda N.Paşinyan Aİ-yə üzvlükləbağlı referendumun keçirilməsi ilə bağlı şübhələrini belə ifadəetmişdi: “Referendum keçirməliyikmi? Əgər bunu etsək, insanlaracavab verməliyik – nə vaxt, hansı müddət çərçivəsində, hansıaddımlarla? Avropa İttifaqı özü buna hazırdırmı? Mən bu suallaracavab tapa bilmirəm,” - deyə Paşinyan vurğulamışdı.
Parlament spikeri A.Simonyanın səsləndirdiyi bəyanatlar onunN.Paşinyanla fikir ayrılığı yaşadığını göstərmir. Tam əksinə, hakimpartiyanın qərbyönümlü seçicilərin dəstəyini qazanmaq vəmüxalifətin hökuməti Aİ-yə inteqrasiya prosesində passivlikdəittiham etməsinin qarşısını almaq məqsədilə belə bir taktikaseçdiyi ehtimal olunur.
Görünür ki, Mərkəzi Seçki Komissiyası təşəbbüsü qəbul edəcək.Əks halda, rədd qərarı Paşinyan üçün cəmiyyətin Aİ-yə üzvlükmövzusundakı əhval-ruhiyyəsini daha yaxşı anlamaq üçün bir fürsətola bilər. Referendum keçirilməsi, təbii ki, Ermənistanın dərhalAvropa İttifaqına qoşulacağı mənasına gəlmir və hətta belə birmüraciət də Aİ-nin bunu mütləq qəbul edəcəyini göstərmir. Bu isəPaşinyan üçün siyasi manevr imkanlarını artırır.
Digər diqqətəlayiq məsələ isə Ermənistanın Aİ-yə üzvlükprosesinin ölkədə konstitusiya islahatlarına yol açmasıdır.Ermənistanın müstəqillik bəyannaməsində qeyd olunan bəzi məqamlar,xüsusilə də qonşularla ərazi münaqişələri, Avropa İttifaqına üzvlükyolunda maneə ola bilər. Üstəlik, Ermənistanın Rusiya ilə hərbimüqavilələri və ölkədəki Rusiya hərbi bazaları da Aİ-yə inteqrasiyaprosesini çətinləşdirən amillərdən biridir.
Dünyadakı sürətli dəyişiklikləri nəzərə almağa cəhd göstərənNikol Paşinyan hər iki tərəfdən – həm Avropa, həm də Rusiya –faydalanmağa çalışır. O, Ermənistanı Avropa İttifaqına mümkün qədəryaxınlaşdırmağa çalışacaq, lakin eyni zamanda Rusiya ilə dəəlaqələrini qoruyacaq.
Nəticədə Ermənistanın Avropa İttifaqına üzvlüklə bağlıreferendum keçirməsi ehtimalı böyükdür və bundan sonra Avropaİttifaqının necə reaksiya verəcəyi maraqla gözlənilir.
Ermənistanın Avropa İttifaqına (Aİ) üzvlüyə namizəd statusualmaq arzuları son illərdə beynəlxalq gündəmdə geniş müzakirəolunur. Bu iddialar xüsusilə Ermənistanın Aİ ilə siyasi, iqtisadivə təhlükəsizlik sahələrində əlaqələrini gücləndirmək istəyininümayiş etdirir. Avropa İttifaqının postsovet ölkələri iləəlaqələrinə nəzər salsaq, bu arzuların əsasən illüziya olduğunugöstərən bir sıra faktlar, presedentlər və arqumentlərmövcuddur.
Xatırladaq ki, Avropa İttifaqı postsovet məkanında bir neçəölkəyə üzvlüklə bağlı müxtəlif vədlər verib, amma bu vədlər çoxzaman konkret addımlarla müşayiət olunmayıb. Məsələn, Ukrayna vəGürcüstan kimi ölkələr Aİ ilə assosiasiya sazişləri imzalayıblar vəmüəyyən dərəcədə yaxınlaşma siyasəti həyata keçiriblər. Həminölkələr hələ də tamhüquqlu üzvlükdən uzaqdırlar və Aİ-dən konkretbir üzvlük perspektivi əldə etməyiblər. Aİ, postsovet məkanındakıölkələrə daha çox "Şərq Tərəfdaşlığı" proqramı çərçivəsindəinteqrasiya perspektivləri təqdim edir, lakin bu proqram da realüzvlük imkanı yaratmır.
Ermənistan Aİ ilə münasibətlərini inkişaf etdirmək və həttaüzvlük perspektivini gücləndirmək üçün müxtəlif diplomatik addımlaratır. Lakin Ermənistanın bu arzuları bir sıra səbəblərə görəillüziya olaraq qalır. Aİ, Ermənistanı üzvlük üçün kifayət qədərdemokratik və iqtisadi sabitliyə malik ölkə hesab etmir. Bundanəlavə, Ermənistanın Rusiya ilə mövcud sıx münasibətləri və Avrasiyaİqtisadi İttifaqına üzv olması Aİ ilə inteqrasiyanı çətinləşdirir.Ermənistanın təhlükəsizlik baxımından Rusiya ilə sıx əlaqələri dəAİ üzvlüyü yolunda ciddi maneədir.
Gürcüstan və Ukraynanın Avropa İttifaqı ilə əlaqələrinin tarixigöstərir ki, Aİ postsovet ölkələrinə yalnız müəyyən dərəcədəinteqrasiya imkanları təqdim edir, ancaq tam üzvlük məsələsindəqəti addımlar atmır. Gürcüstan Aİ ilə assosiasiya sazişi imzalayıbvə Şərq Tərəfdaşlığı proqramında fəal iştirak edir. Lakin bu günəqədər Gürcüstanın üzvlük məsələsində real irəliləyiş əldəolunmayıb. Ukrayna isə 2014-cü il Euromaidan hadisələrindən sonraAİ-yə yaxınlaşmağa çalışsa da, bu ölkə də üzvlük məsələsində ciddimaneələrlə üzləşib. Ukraynanın vəziyyəti postsovet məkanında Aİ-ninstrategiyasını açıq şəkildə ortaya qoyur: bu ölkələrə yalnız vədverilir, lakin üzvlük perspektivi hələ də qeyri-müəyyəndir.
Aİ-nin Ermənistana inteqrasiya perspektivlərini təklif etməsiəsasən siyasi və iqtisadi sahələrdə əməkdaşlığı dərinləşdirməkməqsədi daşıyır. Lakin bu, real üzvlük perspektivi yaratmır. AİErmənistan kimi ölkələrə daha çox islahatlar həyata keçirmək,korrupsiya ilə mübarizə aparmaq və insan hüquqlarını gücləndirməkməqsədilə yardım göstərir. Bu tədbirlər ölkənin daxili inkişafınatöhfə versə də, Aİ üzvlüyü üçün zəruri olan ciddi strukturislahatları həyata keçirilməyib. Ermənistanın mövcud iqtisadivəziyyəti və siyasi sistemi Avropa standartlarına uyğun olmadığıüçün Aİ bu ölkəni üzvlük perspektivinə yaxın hesab etmir.
Ermənistanın Aİ-yə üzvlük iddialarının illüziya olmasının digərbir səbəbi isə bu ölkənin Rusiya ilə mövcud strateji ittifaqıdır.Ermənistan Avrasiya İqtisadi İttifaqı və Kollektiv TəhlükəsizlikMüqaviləsi Təşkilatının (KTMT) üzvü kimi Rusiya ilə sıx əlaqələrsaxlayır. Bu əlaqələr Ermənistanın Aİ ilə münasibətlərində stratejiməhdudiyyətlər yaradır. Rusiya Ermənistan üçün təhlükəsizliktəminatçısı rolunu oynayır və bu səbəbdən Ermənistanın Aİ-yə taminteqrasiyası Rusiya tərəfindən mənfi qarşılanacaq və ölkəninregional siyasətinə zidd olacaq. Bu reallıq Ermənistanın Aİ-yəyaxınlaşma arzularını məhdudlaşdırır və illüziya olaraq qalmasınasəbəb olur.
Ermənistanın Aİ-yə üzvlük namizədi olmaq arzuları bir çoxamillərə görə illüziya olaraq qalır. Aİ-nin postsovet ölkələrinəüzvlüklə bağlı yalnız vədlər verməsi və qəti qərarlar qəbuletməməsi Ermənistanın da üzvlük perspektivlərini qeyri-real edir.Ermənistanın mövcud siyasi, iqtisadi və geopolitik vəziyyəti buölkənin Aİ ilə tam inteqrasiyasını mümkünsüz edir. Bu səbəbdənErmənistanın Aİ-yə üzvlük arzuları real addımlara çevrilmək üçünhələ uzun yol qət etməli və ciddi islahatlar həyata keçirməlidir.Avropa İttifaqı isə Ermənistana qarşı daha çox yardım və dəstəksiyasəti həyata keçirərək real üzvlük perspektivlərindən uzaqdurmağa davam edəcək.
Ermənistanın Rusiyadan siyasi, iqtisadi, maliyyə, sənaye,energetika və yanacaq baxımından asılılığı uzun illərdir regionalvə beynəlxalq proseslərdə əsas müzakirə mövzularından biridir. Buəlaqələr yalnız strateji tərəfdaşlıq deyil, həm də Ermənistanınməcburi seçimləri ilə bağlıdır. Bu məqalədə Ermənistanın Rusiyadanasılılığını dəstəkləyən faktlar, arqumentlər və beynəlxalqsənədlərə istinad edərək, həmçinin Ukraynadakı hərbi əməliyyatlarlabağlı Rusiyaya tətbiq olunan sanksiyalardan yayınmaq üçünErmənistanın tranzit məkan olaraq necə istifadə edildiyini təhliledəcəyik.
Ermənistanın siyasi və hərbi təhlükəsizlik baxımından Rusiya iləəlaqələri olduqca güclüdür. Ermənistan Rusiya ilə bir neçə mühümtəhlükəsizlik təşkilatının üzvüdür: bunlar Kollektiv TəhlükəsizlikMüqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Avrasiya İqtisadi Birliyi (AİB) kimitəşkilatlardır. Ermənistanın hərbi bazaları və təhlükəsizliksiyasəti KTMT çərçivəsində Rusiya ilə sıx əlaqəli olmaqla yanaşı,Ermənistanın hava məkanının qorunması da əsasən Rusiyaya aiddir.Məsələn, Gümrüdə yerləşən 102-ci hərbi baza Ermənistanıntəhlükəsizliyində vacib rola malikdir.
İqtisadi sahədə Ermənistanın əsas ticarət tərəfdaşı Rusiyadır.Ermənistanın ixracının böyük hissəsi Rusiyaya yönəlir və bu əlaqəxüsusilə enerjidaşıyıcıları və sənaye məhsullarının tədarükündədaha çox hiss olunur. Ermənistanın Rusiya ilə Avrasiya İqtisadiBirliyinə üzv olması isə onun iqtisadi inteqrasiya prosesinidərinləşdirir. Bu birliyin çərçivəsində Ermənistan sərbəst ticarətrejimlərindən istifadə edir, amma bu rejimlər Ermənistanın iqtisadisuverenliyini məhdudlaşdırır. 2022-ci ilin məlumatlarına görə,Ermənistanın Rusiya ilə ticarət dövriyyəsi 2 milyard dollardan çoxolub və bu, ölkənin ümumi ticarət balansına əhəmiyyətli təsirgöstərir.
Ermənistanın enerji təhlükəsizliyi də Rusiyadan birbaşaasılıdır. Ölkədə fəaliyyət göstərən Metsamor Atom ElektrikStansiyası da daxil olmaqla, Ermənistanın elektrik enerjisitədarükü əsasən Rusiyanın nəzarətindədir. Bununla yanaşı,Ermənistanın təbii qaz idxalının demək olar ki, hamısı "Qazprom"şirkətindən həyata keçirilir. Məsələn, 2021-ci ildə Ermənistanıntəbii qaz tədarükünün 80%-dən çoxu Rusiyadan gəlib. Bu cürasılılıq, Ermənistanın enerji siyasətində Rusiyadan kənar siyasətyürütmək imkanlarını məhdudlaşdırır.
2022-ci ildə Ukrayna böhranı ilə bağlı Rusiyaya qarşı tətbiqedilən beynəlxalq sanksiyalar Rusiyanın iqtisadi və ticarətfəaliyyətlərini ciddi şəkildə məhdudlaşdırdı. Bu sanksiyalar,xüsusən, texnologiya ixracı, enerji resursları və sənayeməhsullarına aid olub. Ermənistan isə bu şəraitdə Rusiyanın müəyyənməhsulların ixracı üçün alternativ tranzit ölkəsinə çevrildi.
Müxtəlif beynəlxalq mənbələrdə qeyd edilir ki, ErmənistanınAvrasiya İqtisadi Birliyinə üzv olması və Rusiya ilə sıx iqtisadiəlaqələri onun Rusiyadan müxtəlif məhsulların re-eksportu üçünistifadə edilməsinə imkan verir. Ermənistanın bu rolu xüsusilətexnologiya və elektronika sənayesində özünü göstərir. Məsələn,sanksiyalardan yayınmaq üçün Rusiyadan Ermənistana ixrac edilənelektron avadanlıqlar və avtomobillər üçün Ermənistan tranzitnöqtəsi kimi çıxış edir, daha sonra isə həmin mallar üçüncüölkələrə re-eksport olunur.
Ermənistanın Rusiya ilə əlaqələrini zəiflətməsi və ya bu təsirdairəsindən çıxması qısa müddətdə reallıqdan uzaq görünür.Rusiya-Ermənistan əlaqələri həm təhlükəsizlik, həm də iqtisadibaxımdan bir-birini tamamlayır. Ermənistanın geosiyasi mövqeyi vətəhlükəsizlik ehtiyacları da bu əlaqələrin zəifləməsinin qarşısınıalır. Qərb ölkələrinin Ermənistana marağının artmasına baxmayaraq,Ermənistanın iqtisadi və təhlükəsizlik sahələrində Rusiyadanasılılığı azaldacaq konkret addımlar atmaq çətindir.
2023-cü ildə Ermənistanda Rusiyaya qarşı ictimai narazılıqlarınartmasına baxmayaraq, Ermənistanın geosiyasi reallıqları buasılılığın davam edəcəyini göstərir. Rusiya Ermənistan üçün yalnızstrateji tərəfdaş deyil, həm də Ermənistanın təhlükəsizlik vəiqtisadiyyatının əsas dayağıdır. Ermənistanın qərbə doğrumeyillənmək üçün kifayət qədər resursları və siyasi iradəsi yoxdur,bu da onun Rusiyanın təsir dairəsində qalacağını göstərir.
Ermənistanın Rusiyadan siyasi, iqtisadi və enerji baxımındanasılılığı həm tarixi, həm də geosiyasi səbəblərə əsaslanır.Ukraynadakı müharibə ilə əlaqədar Rusiyaya tətbiq edilənsanksiyalar şəraitində Ermənistanın bu prosesdə tranzit rolu dahada artıb və yaxın gələcəkdə bu roldan çıxmaq və ya Rusiyadanuzaqlaşmaq çətin görünür. Ermənistana beynəlxalq təzyiqlər artsabelə, onun strateji seçimləri və regional mövqeyi Rusiyanıntəsirindən çıxmasına imkan verməyəcək.
