Amerikalı alimlər Viktor Ambros və Qari Ravkanın 2024-cü ildə Fiziologiya və Tibb üzrə Nobel mükafatı laureatları olub. Mükafat "mikroRNT-nin kəşfinə və onun post-transkripsiya gen tənzimlənməsindəki roluna" görə verilib.
Komitənin press-relizinə görə, laureatlar "genlərin tənzimlənməsində mühüm rol oynayan kiçik RNT molekullarının yeni sinfi olan mikroRNT-ləri kəşf ediblər".
"Onların sıçrayışlı kəşfi çoxhüceyrəli orqanizmlər, o cümlədən insanlar üçün çox vacib olan gen tənzimlənməsinin tamamilə yeni prinsipini ortaya qoydu", - Nobel Komitəsi qeyd edib. İlk dəfə Ambros və Ravkan tərəfindən kəşf edilən mikroRNT-lər tərəfindən gen tənzimlənməsi kompleks orqanizmlərin təkamülünü təmin edən yüz milyonlarla ildir işləyir. Genetik tədqiqatlar sayəsində artıq mikroRNT-lər olmadan hüceyrə və toxumaların normal inkişaf etmədiyi məlum olub.
Alimlər öz kəşflərinə laboratoriyada Caenorhabditis elegans (C.elegans, dairəvi qurd növü) - uzunluğu təxminən 1 mm olan torpaq nematodu öyrənərkən gəliblər. Amerikalı alimlər inkişaf zamanı genetik proqramların aktivləşdirilməsində qüsurlar göstərən iki mutant soxulcan ştammını tədqiq ediblər. Alimlər mutasiyaya uğramış genləri müəyyən etməyə və onların funksiyalarını anlamağa çalışdılar. Təcrübələr zamanı əvvəllər məlum olmayan RNT növü - mikroRNT-nin vasitəçiliyi ilə genlərin tənzimlənməsinin yeni prinsipi aşkar edilib.
Viktor Ambroz 1953-cü ildə ABŞ-ın Nyu-Hempşir ştatında anadan olub. Massaçusets Texnologiya İnstitutunda (MIT) təhsil alıb. O, Harvard Universitetində aparıcı tədqiqatçı olub, daha sonra Dartmut Kollecində çalışıb. İndi Massaçusets Universitetində professordur. Ambros daha çox Ravkanla apardığı mikroRNT-lər üzrə tədqiqatları ilə tanınır.
Qari Ravkan 1952-ci ildə Kaliforniyada anadan olub və Harvard Universitetində təhsil alıb. Daha sonra Massaçusets Ümumi Xəstəxanasında və Harvard Tibb Məktəbində işləyib. Əsərləri əsasən molekulyar biologiya və genetikaya həsr olunub.
Alimlər 11 milyon İsveç kronu (təxminən bir milyon avro) bölüşdürəcəklər və mükafatlandırma mərasimi dekabrın 10-da Stokholmda baş tutacaq.
2023-cü ildə Fiziologiya və ya Tibb Mükafatı Katalin Kariko və Drew Weissman-a COVID-19-a qarşı mRNA vaksinlərinin inkişafına səbəb olan tədqiqatlara görə verildi.
2022-ci ildə isveçli bioloq Svante Päabo onun rəhbərliyi altında qədim insanların tədqiqinə görə mükafat aldı, Neandertal genomu deşifrə edildi və Denisovalıların ilk DNT analizi aparıldı. 2021-ci ildə mükafat temperatur və toxunma reseptorlarının kəşfinə görə ABŞ tədqiqatçıları David Julius və Ardem Pataputyana verilib.
Fiziologiya və Tibb Mükafatı 1901-ci ildən verilir. Alfred Nobelin vəsiyyətinə əsasən, bu kateqoriya üzrə mükafatın laureatını 1810-cu ildə əsası qoyulmuş Stokholmdakı Karolinska İnstitutu müəyyən edir. Nobel Komitəsinin üzvləri məsləhətləşmələr üçün mütəxəssisləri dəvət edə bilərlər. Bu mükafata layiq görülən kəşflər fiziologiyada olduğu kimi fundamental və ya tibbdə olduğu kimi praktik ola bilər. Qeyd olunub ki, fiziologiya və ya tibb üzrə Nobel mükafatları adətən bir-birini əvəz edir.
Nobel həftəsi Fiziologiya və Tibb üzrə Mükafatın verilməsi ilə başladı. Çərşənbə axşamı, oktyabrın 8-də fizika sahəsində qalib, kimya üzrə mükafatın qalibi çərşənbə günü, oktyabrın 9-da, ədəbiyyat üzrə qalib isə oktyabrın 10-da, cümə axşamı elan olunacaq. Sülh Mükafatı laureatı oktyabrın 11-də Osloda elan olunacaq. Nobel günləri gələn bazar ertəsi, oktyabrın 14-də İsveç Bankı tərəfindən 1969-cu ildə təsis edilmiş Alfred Nobelin xatirəsinə İqtisadiyyat Elmləri üzrə Mükafatın verilməsi ilə başa çatacaq.
Əziz Mustafa
