Özəl təhsil müəssisələrinə dövlət büdcəsindən vəsaitin ayrılması məsələsi son dövrlərdə Azərbaycan təhsil sahəsində aktual müzakirə mövzularından birinə çevrilib. Təhsil tədqiqatçısı Bəhman Hüseynlinin fikrincə, bu addımın atılması dövlətin təhsil sektorunu dəstəkləmək məqsədilə önəmli bir vasitə kimi çıxış edə bilər, lakin bu məsələ müxtəlif iqtisadi və sosial aspektlərdən də diqqətlə təhlil edilməlidir. Özəl məktəblərə dövlət büdcəsindən dəstək ayrılması, bir tərəfdən təhsil keyfiyyətini artırmaq və bərabər təhsil imkanları yaratmaq üçün potensial yaratsa da, digər tərəfdən büdcə vəsaitlərinin ədalətli şəkildə bölüşdürülməsi və səmərəliliyi baxımından diqqətlə nəzərdən keçirilməlidir.
Dünyada özəl təhsil müəssisələrinə dövlət dəstəyinin müxtəlif modelləri mövcuddur. Məsələn, ABŞ, Böyük Britaniya, Kanada və Avstraliya kimi ölkələrdə özəl məktəblərə müəyyən şərtlərlə dövlət yardımları ayrılır. Bu ölkələrdə özəl məktəblər dövlət tərəfindən təyin olunan standartlara cavab verdikdə, xüsusilə də az gəlirli ailələrin uşaqlarına təhsil verdikdə, dövlət büdcəsindən maliyyə yardımı ala bilirlər. Bəhman Hüseynli hesab edir ki, Azərbaycanın özəl məktəblərinə də dövlət dəstəyi göstəriləcəksə, bu dəstək yalnız müəyyən şərtlərlə təmin edilməli və təhsil keyfiyyətinin yüksəldilməsinə, eləcə də sosial bərabərliyə xidmət etməlidir.
Bəhman Hüseynli qeyd edir ki, özəl təhsil müəssisələrinə dövlət dəstəyi, yalnız müəyyən qaydalar çərçivəsində həyata keçirilməlidir. Məsələn, özəl məktəblərdən tələb oluna bilər ki, dövlət yardımından faydalanmaq üçün dövlət standartlarına uyğun tədris proqramları həyata keçirsinlər və maliyyə şəffaflığını təmin etsinlər. Hüseynli bildirir ki, belə bir dəstək sistemi yaratmaq özəl məktəblərin təhsil keyfiyyətini yüksəltməsinə səbəb olar, çünki maliyyə vəsaitlərinin bir hissəsi tədris şəraitinin və infrastrukturun təkmilləşdirilməsinə, müəllim heyətinin inkişafına və tədris vasitələrinin təmin olunmasına yönəldilə bilər. Eyni zamanda, bu maliyyə dəstəyi özəl təhsil sektorunun tənzimlənməsinə və yüksək keyfiyyətli təhsil standartlarının genişlənməsinə şərait yaradar.
Lakin Bəhman Hüseynli əlavə edir ki, özəl təhsil müəssisələrinə dövlət dəstəyinin verilməsi dövlət məktəblərinə ayrılan vəsaitlərə zərər verməməlidir. Əsas hədəf ümumi təhsilin inkişafı olduğu üçün, büdcə vəsaitlərinin səmərəli bölüşdürülməsi vacibdir. Hüseynli bildirir ki, dövlət məktəblərində təhsilin keyfiyyətinin artırılması birinci prioritet olaraq qalmalı, özəl məktəblərə dövlət dəstəyi isə yalnız əlavə resurslar olduqda həyata keçirilməlidir. Bu cür yanaşma təhsil sisteminin ədalət prinsiplərini qorumağa, dövlət və özəl məktəblər arasında balansı saxlamağa kömək edər.
Dünya təcrübəsindən daha bir misal olaraq, Finlandiya və Şvediyada tətbiq olunan "vauçer sistemi" nümunəsini qeyd etmək olar. Bu sistemdə, şagirdlərə dövlət tərəfindən maliyyə dəstəyi verilir və valideynlər bu vauçerləri həm dövlət, həm də özəl məktəblərdə istifadə edə bilərlər. Bu model şagirdlərin təhsil seçimlərini artırır və ailələrə uyğun məktəb seçmək üçün imkan yaradır. Bəhman Hüseynli bu modeli Azərbaycanın özəl təhsil sektoruna uyğun şəkildə tətbiq etməyin faydalı ola biləcəyini düşünür, lakin vurğulayır ki, bu addım yalnız yüksək maliyyə şəffaflığı və monitorinq sistemlərinin olduğu şəraitdə effektiv ola bilər.
Hüseynli həmçinin qeyd edir ki, özəl məktəblərin sosial məsuliyyət prinsiplərinə əməl etmələri dövlət dəstəyinin ayrılması üçün əsas şərt olmalıdır. Məsələn, maliyyə yardımı alan özəl məktəblər xüsusi ehtiyaclı, az təminatlı ailələrin uşaqlarına güzəştli təhsil vermək və ya təqaüdlər təklif etməklə sosial bərabərliyə töhfə verə bilər. Bu halda dövlət dəstəyi yalnız özəl təhsil sektorunu stimullaşdırmaqla kifayətlənməz, eyni zamanda cəmiyyətin təhsil imkanlarını genişləndirər və sosial inklüzivliyi təşviq edər.
Beləliklə, Bəhman Hüseynlinin fikrincə, özəl təhsil müəssisələrinə dövlət büdcəsindən vəsaitin ayrılması mümkündür, lakin bu proses ehtiyatla və şəffaflıqla həyata keçirilməlidir. Bu dəstək, yalnız dövlət təhsil sisteminə zərər verməyəcək, əksinə, təhsilin ümumi keyfiyyətini və inklüzivliyini artıracaq şəkildə tənzimlənməlidir. Azərbaycanın təhsil sektorunun inkişafı üçün belə bir model, təhsilin müxtəlifliyini və keyfiyyətini artırmaqla yanaşı, özəl və dövlət məktəbləri arasında sağlam rəqabət mühitinin yaranmasına və təhsil standartlarının ümumi yüksəlməsinə töhfə verə bilər.
İlknur Əsədova
