Trampın yeni dünya nizamı: Bizi necə bir gələcək gözləyir?

Qlobal problemlər, Rusiyanın Ukrayna ilə müharibəsi üçüncü il davam edərkən, İsrailin HƏMAS, "Hizbullah" və İranla münaqişələri ilə Yaxın Şərqdəki xaos dərinləşib. Eyni zamanda, Amerikanın Çinlə böyük güc mübarizəsi ilə ən gərgin dövrünü yaşayır.

Trampın bu son dərəcə mürəkkəb problemlərə necə yanaşacağı səbirsizliklə gözlənilsə də, görünür, onun münasibəti dünyadakı hadisələrin necə formalaşacağını müəyyən edəcək.

Tramp bundan əvvəl dəfələrlə bildirib ki, əgər özü prezident olsaydı, Rusiya-Ukrayna müharibəsi başlamayacaqdı və o, yenidən prezident seçiləcəyi təqdirdə münaqişəni 24 saatda dayandıracaq. Lakin bu iddiaları dəstəkləmək üçün konkret planı açıqlamaqdan yayınıb. "Wall Street Journal"ın Trampa yaxın üç mənbəyə əsaslanaraq yazdığına görə, o, Kiyevin NATO üzvlüyünə mane olmaq təklifi müdafiə edir.

"Wall Street Journal"ın yazdığına görə, Trampın planına Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünü ən azı 20 il təxirə salmaq və bunun müqabilində Kiyevlə sərfəli silah sövdələşmələri etmək olub. Xəbərdə sözügedən təkliflə Ukraynanın şərqindəki 20 faizlik bölgənin müharibənin dondurulması üçün bufer zona kimi istifadə edilməsinin nəzərdə tutulduğu bildirilib. Bufer zonasının demilitarizasiyası planlaşdırılır.

Lakin sözügedən bufer zonanın necə yoxlanılacağı, kimlər tərəfindən idarə olunacağı və ABŞ əsgərlərinin bu prosesə cəlb edilib-edilməyəcəyi ilə bağlı qəti məlumat verilməyib. Ukrayna prezidenti Volodimir Zelenski torpaqlarının Rusiyaya verilməsinə qarşı çıxıb və sərt bəyanatla çıxış edib: "Putinə hər hansı güzəştə getmək Ukrayna üçün qəbuledilməzdir və Avropa üçün intihardır".

İngiltərə, Fransa və Almaniya nə olursa-olsun Ukraynanı dəstəkləyəcəklərini açıqlasa da, Kiyev administrasiyası Rusiyaya ərazi güzəştindən imtina edib.

Analitiklər bəyan ediblər ki, bu, Vaşinqtonun Avropa ilə münasibətlərini ciddi şəkildə zəiflədə və NATO-nun legitimliyini şübhə altına ala bilə Trampın yenidən prezidentliyə qayıtması Avropa İttifaqınının (Aİ) təkcə Ukrayna və NATO-da deyil, həm də ticarət-iqtisadi münasibətlərdə narahatlığa səbəb olub.

Bildirilib ki, Trampın hakimiyyətə gəlməsi ilə Bayden administrasiyasının maliyyə və sənaye sektorlarında tətbiq etdiyi tənzimləmələrin yumşaldılması, bank və kriptovalyuta bazarlarında tənzimləmənin ləğvi və vergi endirimlərinin olacağı gözlənilir.

Əvvəlki prezidentlik dövründə Tramp Aİ-dən gələn polad və alüminiuma rüsumlar tətbiq edib və bu, Avropa ölkələrinin ABŞ məhsullarına analoji reaksiyasına səbəb olub. İndi Tramp ABŞ-a idxal edilən bütün mallara 10 faiz rüsum tətbiq etməyi təklif edir.

"Daily Mail"də dərc olunan xəbərə görə, Donald Tramp yenidən prezident seçildikdən sonra ABŞ-ın yüksək səviyyəli analitiklərindən biri Trampın Böyük Britaniya baş naziri Kir Starmeri "bir az solçu" kimi görəcəyini və ona etibar etməyəcəyini bildirib.

Trampın Starmeri danışıqlarda "yeni" kimi qiymətləndirəcəyini ifadə edən analitik bildirib ki, baş nazirin sentyabr ayında Nyu Yorkda yeni prezidentlə münasibətlərini düzəltməyə çalışsa da, bu baş tutmayıb. Analitik onlar arasında ciddi gərginlik olacağını proqnozlaşdırır.

Leyboristlər Partiyasının bir çox fəalı ABŞ seçkiləri zamanı Demokrat namizəd Kamala Harrisə dəstək olmaq üçün ABŞ-a uçduqdan sonra partiya lideri Kir Starmer Tramp tərəfindən kifayət qədər soyuq qarşılanıb.

Donald Trampın prezidentliyə qayıdışı ABŞ və Çin arasında rəqabətin daha da şiddətlənəcəyinə işarə vurur. Tramp Amerikanın Çinin istehsal və ixrac etdiyi məhsullardan asılılığını əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq niyyətini açıq şəkildə bəyan edib.

Trampın planlarına elektronika, polad və əczaçılıq kimi bəzi məhsullara yüksək gömrük rüsumları tətbiq etməklə Çindən idxalı mərhələli şəkildə dayandırmaq da daxildir. Tramp həmçinin Çin şirkətlərinin Amerika daşınmaz əmlakını almasını, enerji və texnologiya infrastrukturuna investisiya qoymasını əngəlləməyi hədəfləyib.

Trampın prezident seçkilərində qələbəsinə cavab olaraq Çin Xarici İşlər Nazirliyi diplomatik bəyanatla çıxış edərək, ABŞ-la münasibətlərin qarşılıqlı hörmət və "qazan-qazan əməkdaşlığı" əsasında idarə olunacağını bildirib.

2024-cü ildə yeni lider kimi vəzifəyə başlayan Lai Çinq suverenlik tərəfdarı ritorikası ilə dəfələrlə Pekini qəzəbləndirib. Çin və Tayvan arasındakı problemlər Sakit okeanda gərginliyin tez-tez artmasına səbəb olub.

Tramp Tayvanın qabaqcıl yarımkeçirici sənayesinin işlərini Amerikadan uzaqlaşdırmasından şikayət edərək, Tayvanın müdafiə xərclərini ödəmək üçün ABŞ-a pul verməli olduğunu bildirib.

Tayvan Çinin son vaxtlar artan aqressiv münasibəti qarşısında Donald Trampın "qorunma pulu" tələbini ciddi qəbul etdiyini göstərmək ehtiyacı hiss edə bilər.

Trampın ikinci müddətində Asiyada qarşılaşacağı ən böyük problemlərdən biri Şimali Koreya ilə münasibətlər olacaq. 2018-ci ildə Sinqapurda keçirilən sammitdə Kim Çen Inla üz-üzə gələn Tramp Şimali Koreya lideri ilə görüşən ilk ABŞ prezidenti kimi tarixə düşüb. Bu sammit Vaşinqtonun Şimali Koreyanı legitim dövlət kimi tanıması və ikitərəfli münasibətlərdə dramatik dəyişikliyə səbəb olan dönüş nöqtəsi olub.

Lakin 2019-cu ildə danışıqların nəticəsiz qalmasından sonra Kim nüvə sınaqlarına qoyulan moratoriyi ləğv edib və silahlanma və nüvə genişləndirilməsi kampaniyasını sürətləndirib. Nəhayət, Kim Putinlə yeni müdafiə sazişi imzalamaqla Rusiya ilə münasibətlərini gücləndirib və Şimali Koreya əsgərlərinin Ukraynadakı münaqişəyə cəlb olunması ABŞ-ın Pxenyana münasibətini daha da sərtləşdirib.

Tramp Yaxın Şərqdəki müharibələrə son qoyacağını vəd etsə də, İsrailin Qəzzada HƏMAS və digər Fələstin qrupları, həmçinin Livanda "Hizbullah"la davam edən münaqişələri, eləcə də İranla gərgin münasibətləri bu ritorikanı bir çox cəbhələrdə sınaqdan keçirəcək.

Trampın İrana qarşı daha sərt mövqe tutacağını gözləyən analitiklər onun İsrailə Qəzza və Livanda hərbi hücumlarını davam etdirməsinə icazə verəcəyi, yoxsa Benyamin Netanyahunu münaqişəni tez bir zamanda sona çatdırmağa sövq edib-etməyəcəyi ilə bağlı fikir ayrılığına düşüb.

Tramp prezidentliyinin ilk dövründə İrana qarşı sərt mövqe tutub, ABŞ-ı Tehranın nüvə fəaliyyətlərini məhdudlaşdırmaq üçün nəzərdə tutulan JCPOA nüvə sazişindən çıxarıb və İran iqtisadiyyatını hədəf alan ağır sanksiyalar tətbiq etməyə başlayıb.

Analitiklər Trampın 2-ci müddətində yanaşmasının yumşalmadığını bildirsələr də, yeni prezident Məsud Pezeşkianın daha mötədil mövqe tutacağını dəyərləndiriblər.

Pezeşkian sanksiyaların aradan qaldırılması müqabilində Qərblə münasibətlərin və əməkdaşlığın bərpası siqnalları versə də, Tramp administrasiyasının İrana daha stabil yanaşma təklif edə biləcəyinə dair bəzi ümidlər yaranıb. Lakin Pezeşkianın Trampla nə qədər yaxın münasibət qura biləcəyi İranın dini lideri Ayətullah Əli Xameneinin təsiri ilə formalaşacaq.

Tramp prezidentlik kampaniyasında "cənub sərhədini təmin etmək" və qeyri-qanuni mühacirləri deportasiya etmək vədləri ilə diqqət çəkib. Demokratların Trampı irqçi kimi səciyyələndirmək cəhdlərinə baxmayaraq, o, Latın Amerikası kökənli səslərin 46 faizinin səsini toplayaraq, böyük uğur əldə edib və immiqrasiya ilə mübarizəni prioritet siyahısında birinci yerə qoyacağına işarə edib.

Braziliya prezidenti Lula da Silvanın ABŞ əleyhinə ritorikasına baxmayaraq, Tramp Latın Amerikasında başqa müttəfiqlər tapa bilər.

Meksikanın yeni prezidenti Klaudiya Şeynbaum sərhəd təhlükəsizliyini artırmaq və qeyri-qanuni immiqrasiyanı azaltmaq üçün daha sərt addımlar atacağı gözlənilən Tramp administrasiyası ilə əməkdaşlıq etməli ola bilər. Argentina lideri Xavyer Mileyin ölkəsində inflyasiyanı nəzarətdə saxlamaq üçün Trampla sıx əlaqə qurmağa cəhd etməsi də gözlənilir.