Orta Asiya ölkələri üçün su təkcə təbii sərvət deyil, həm də həyatın əsası, inkişaf əlaməti, hətta təsir gücüdür. Qırğız atalar sözündə deyilir: “Elin başında olma, suyun başında ol”. Bu ifadə su ehtiyatlarının idarə edilməsinin əsas rolunu vurğulayır. Bu ifadə xüsusilə regionda ən böyük şirin su ehtiyatlarına malik olan Qırğızıstan və su ehtiyatlarının kənd təsərrüfatında mühüm rol oynadığı Özbəkistan üçün uyğundur.
Hafta.az-ın yazdığına görə, eyni zamanda, region ciddi su problemləri ilə üz-üzədir: iqlim dəyişikliyi, su ekosistemlərinə artan təzyiq, transsərhəd suyun paylanması və Əfqanıstanın Koştəpə kanalı kimi qonşu ölkələrdə, o cümlədən yeni suvarma layihələri Özbəkistanın bioloji təhlükəsizliyini təhdid edir.
BBC-nin məlumatına görə, Əfqanıstanda Koştəpə kanalının tikintisi fəal şəkildə davam edir. Amudəryadan gələn su axınını istiqamətləndirən bu layihə Özbəkistan hökumətini ciddi narahat edir, çünki bu, ölkənin su balansına birbaşa təsir göstərir.
Özbəkistan prezidenti Şavkat Mirziyoyev Bakıda keçirilən COP29 konfransında bəyan edib ki, “transsərhəd su ehtiyatlarının çirklənməsinin qarşısını almaq və davamlı biomüxtəlifliyin qorunması üçün vahid yanaşmalar lazımdır”.
Köştəpə kanalı artıq beynəlxalq arenalarda, o cümlədən BMT-nin iqlim dəyişikliyi ilə bağlı qarşıdan gələn sessiyasının müzakirə mövzusuna çevrilib. Qeyd edək ki, bu cür layihələr ciddi ekoloji fəsadlara, o cümlədən Amudəryada suyun səviyyəsinin azalmasına gətirib çıxara bilər ki, bu da Özbəkistanın kənd təsərrüfatına və ekosisteminə birbaşa təsir göstərir.
Koştəpə kanalının tikintisi kimi su qıtlığına qarşı xarici təhlükələrə baxmayaraq, Özbəkistanın özündə su ehtiyatlarının idarə olunmasında problemlər var. Sudan səmərəli istifadə və su anbarlarının müasirləşdirilməsi aktual vəzifələr olaraq qalır.
Dünya Bankının məlumatına görə, 2060-cı ilə qədər Özbəkistanın iqlim dəyişikliyinin suvarma sistemlərinə və kənd təsərrüfatına təsirini azaltmaq üçün təxminən 60 milyard dollara ehtiyacı olacaq. Bundan əlavə, köhnəlmiş enerji və su infrastrukturu əhəmiyyətli investisiya tələb edir ki, bu da resurs çatışmazlığının artdığı bir mühitdə xüsusilə vacibdir.
Dünya Bankı Qrupunun hesabatında deyilir: “Su ehtiyatlarının səmərəli idarə olunması müasir suya qənaət texnologiyalarının tətbiqini və suyun regionlar arasında rasional bölüşdürülməsini tələb edir. Bu cür tədbirlər su itkisini minimuma endirməyə kömək edir. Bu gün suyun daşınması zamanı itkilər ildə 1,7-2,3 milyard kubmetrə çatır”.
İqlim dəyişikliyi artıq Mərkəzi Asiya ölkələrinin su balansına ciddi təsir edir. Özbəkistan tez-tez quraqlıq, həddindən artıq isti və qeyri-sabit yağışlar, kənd təsərrüfatı və iqtisadiyyata artan təzyiq kimi problemlərlə üzləşir. Ekspertlərin hesablamalarına görə, 2050-ci ilə qədər iqlim dəyişikliyi Özbəkistan iqtisadiyyatının həcmini 10 faiz azalda bilər. Bu, ev təsərrüfatlarının gəlirlərinin azalmasına səbəb olacaq.
Aral dənizinin ekoloji cəhətdən məhv edilməsi su ehtiyatlarının düzgün idarə edilməməsi və iqlim dəyişikliyinin nəticələrinin ən pis nümunələrindən biri olaraq qalır. Özbəkistan prezidenti COP29 konfransında deyib: “Biz Birləşmiş Millətlər Təşkilatının himayəsi altında çay ekosistemlərinin bütövlüyü və ekoloji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üzrə öhdəliklər haqqında bəyannamənin hazırlanmasının tərəfdarıyıq”.
Qırğızıstan buzlaqlarda toplanmış nəhəng şirin su ehtiyatlarına görə Mərkəzi Asiyanın su balansında mühüm rol oynayır. Araşdırmalara görə, respublikada 6500-dən çox buzlaq var və onlarda suyun ümumi həcmi 760 milyard kubmetrə yaxındır.
Qırğızıstandan gələn ümumi su axınının 78 faizindən çoxunu qonşu ölkələr, o cümlədən Özbəkistan və Qazaxıstan istifadə edir.
Bununla belə, Qırğızıstanın suyundan istifadə ciddi ekoloji və iqtisadi risklərlə bağlıdır. Sovet dövründə rayonda Toktoqul su elektrik stansiyası kimi su elektrik qurğularının və suvarma sistemlərinin tikintisi Qırğızıstanda 47 min hektardan çox münbit torpağın su altında qalmasına səbəb oldu. Bu, respublikaya hər il 130 milyon som məbləğində ziyan vurdu.
Özbəkistan “yaşıl” iqtisadiyyata keçid üzərində fəal işləyir, qalıq yanacaqlardan asılılığı azaltmağa və bərpa olunan enerji mənbələrini tətbiq etməyə çalışır. BMT-nin İqlim Dəyişikliyi Konfransında (COP29) Özbəkistan Prezidenti iqlimlə bağlı itkilərin və zərərlərin qiymətləndirilməsi üçün beynəlxalq mərkəzin yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış edib. Mərkəzin əsas məqsədi ekosistemlərin qorunması və transsərhəd su ehtiyatlarının çirklənməsinin qarşısının alınması üçün ümumi yanaşmaların işlənib hazırlanmasıdır.
Dünya Bankının hesabatında qeyd olunduğu kimi, Özbəkistan iqtisadiyyatının karbonsizləşdirilməsi aşağıdakıları tələb edir:
- 2060-cı ilə qədər enerji infrastrukturunun modernləşdirilməsinə 340 milyard dollar vəsaitin ayrılması;
- Enerjiyə qənaət edən texnologiyaların tətbiqi, külək və günəş enerjisi istehsalının inkişafı.
Bu tədbirlərin həyata keçirilməsi ölkənin enerji təhlükəsizliyini yaxşılaşdırmaqla yanaşı, karbon emissiyalarını da azaldacaq ki, bu da havanın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və çirklənmə ilə bağlı xəstəliklərin azalmasına kömək edəcək.
Böyük su ehtiyatlarına malik olan Qırğızıstan Mərkəzi Asiya ölkələri üçün böyük strateji əhəmiyyətə malikdir. Bölgənin ən böyük çaylarından olan Narin çayının axınının 15 faizi Qırğızıstanda, qalanı isə qonşu ölkələr tərəfindən istifadə olunur.
Qırğızıstandan Özbəkistan, Qazaxıstan və Tacikistana böyük miqdarda su verilir. Bu, sovet dövründə yaradılmış infrastruktur, o cümlədən Toktoqul, Kurpsoy və digər su elektrik kompleksləri sayəsində baş verir. Bununla belə, suyun idarə edilməsi çox vaxt region ölkələri arasında, xüsusən də quraqlıq zamanı münaqişə mənbəyi olur.
Qırğızıstanın su ehtiyatları haqqında əsas faktlar belədir. Ölkədə ildə yaranan suyun ümumi həcmi təxminən 57 milyard kubmetrdir. Qırğızıstanda istehlak edilən suyun 89 faizi suvarma üçün, təxminən 6 faizi sənayedə istifadə olunur. Eyni zamanda, suvarma sistemlərində su itkiləri ildə 1,7-2,3 milyard kubmetr təşkil edir ki, bu da infrastrukturun köhnəlməsi ilə bağlıdır.
Mərkəzi Asiyada su ehtiyatlarının davamlı idarə olunması regionun bütün ölkələrinin əlaqələndirilmiş əməkdaşlığını tələb edir. Bununla belə, bir sıra amillər prosesi çətinləşdirir:
- Su paylanması üzrə ölkələr arasında maraqların toqquşması;
- İqlim dəyişikliyi səbəbindən çay axınının azalması;
- Su anbarlarının və suvarma sistemlərinin köhnəlmiş infrastrukturu.
Su Mərkəzi Asiya ölkələri üçün həlledici resurs olaraq qalır, lakin iqlim dəyişikliyi və əhalinin artması səbəbindən onun qıtlığı artır. Nəticələri yumşaltmaq üçün Özbəkistan və digər region ölkələri:
1. Su və enerji infrastrukturunun modernləşdirilməsinə investisiya qoymalı,
2. Suya qənaət edən texnologiyaların tətbiqi və suyun uçotu sisteminin təkmilləşdirməli,
3. Resursların rasional bölüşdürülməsi üçün beynəlxalq səviyyədə əməkdaşlıq etməlidir.
İqlim dəyişikliyinə uyğunlaşmaq və su ehtiyatlarını idarə etmək üçün effektiv tədbirlər təkcə davamlı iqtisadi artımın açarı deyil, həm də Mərkəzi Asiyada ekoloji və sosial böhranların qarşısının alınması üçün əsas ola bilər.
