Bakı, TurkicWorld
Avropa yalnız təhlükəsizliyi deyil, həm də siyasi identifikasiyasını sınağa çəkən bir çağırışla üzləşir. Rusiya-Ukrayna müharibəsi fonunda daha da gərginləşən geosiyasi təzyiqlər Avropa dövlətlərini öz müdafiə strategiyalarına yenidən baxmağa məcbur edir. Uzun illər boyu Avropa təhlükəsizliyinin təməl daşı hesab edilən ABŞ-yə olan asılılıq getdikcə zəiflik kimi qiymətləndirilir. Lakin müstəqilliyə keçid təkcə siyasi iradəni deyil, həm də mühüm iqtisadi və texnoloji resursları tələb edir.
Transatlantik alyansda çatlar
Avropa ilə ABŞ arasındakı münasibətlər, ittifaqa dair açıq bəyanatlara baxmayaraq, gərgin olaraq qalır. Donald Trampın ABŞ prezidenti seçilməsi bir daha Amerikanın təhlükəsizlik zəmanətlərinin etibarlılığı ilə bağlı köhnə sualları gündəmə gətirdi. Trampın ABŞ-nin "maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirməyən ölkələri müdafiə etməyə borclu olmadığı" barədə sözləri Avropa liderləri arasında ciddi narahatlıq yaratdı. NATO nizamnaməsinin 5-ci maddəsi ilə təmin olunan kollektiv müdafiə prinsipi, siyasi təlatümlər fonunda daha az sabit görünür.
NATO-nun yeni baş katibi Mark Rüttenin Tramp ilə son görüşü fikir ayrılıqlarının dərinliyini bir daha ortaya qoydu. Rəsmi bəyanatlar ümidverici görünsə də, pərdəarxası müzakirələr Avropa ölkələrinin artan narahatlığını əks etdirir. İlk dəfə olaraq, onilliklərdən bəri müdafiə müstəqilliyi məsələsi uzaq hədəf kimi deyil, təxirəsalınmaz zərurət olaraq ən yüksək səviyyədə müzakirə edilir.
Ambisiyalar və reallıqlar
2014-cü ildə Rusiyanın Krımı ilhaq etməsindən sonra NATO ölkələri hərbi xərcləri ÜDM-in 2%-nə çatdırmağa söz verdilər. Lakin bu standarta əməl etmək istisna olmaqla, daha çox qayda xarakteri aldı. 2023-cü ildə NATO-nun 32 üzvündən yalnız 23-ü bu hədəfə nail oldu. Lakin bu göstərici tamhəcmli müdafiə potensialı üçün yetərli deyil. Avropa dövlətlərinin hərbi xərcləri ümumilikdə 436 milyard ABŞ dollarına çatsa da, müasir təhdidlər qarşısında bu məbləğ hələ də kiçik görünür.
Mark Rütte 2%-i "köhnəlmiş standart" adlandıraraq, xərclərin ÜDM-in 3%-nə qədər artırılmasının vacibliyini vurğulayıb. Bu, hər il əlavə 280 milyard dollar tələb edir ki, belə planların reallığı şübhə doğurur. Avropanın ən böyük iqtisadiyyatı olan Almaniya üçün bu, hər il təxminən 40 milyard dollar əlavə vəsait tapmaq deməkdir ki, bu da siyasi və iqtisadi çətinliklər yaradır.
Polşa və Baltikyanı ölkələr kimi Şərqi Avropa dövlətləri qərarlılıq nümayiş etdirirlər. Polşa müdafiəyə ÜDM-in 5%-ni ayırmağı planlaşdırır və bu, yeni bir ambisiyalar standartı müəyyən edir. Bununla belə, bu səylər fərdi xarakter daşıyır və Avropa İttifaqının müdafiə potensialındakı pərakəndəliyi və texnoloji geriliyi kompensasiya etmək üçün kifayət deyil.
İnnovasiyalar sahəsində gerilik
Avropanın əsas problemlərindən biri texnoloji gerilik və kadr çatışmazlığıdır. Soyuq müharibədən sonra Avropa ölkələri genişmiqyaslı hərbi qüvvə ixtisarları apardı və müdafiə sənayesinin strateji əhəmiyyətini lazımi dərəcədə qiymətləndirmədi. Bu gün Avropa müasir hava hücumundan müdafiə sistemləri, kəşfiyyat texnologiyaları və zərbə gücünə malik silahların çatışmazlığı ilə üzləşir.
İsrail modelindən ilhamlanan "Avropa Hava Qalxanı" kimi layihələr vəziyyəti yaxşılaşdırmağı vəd edir. Lakin belə təşəbbüslər vaxt, böyük investisiyalar və ardıcıl siyasi əməkdaşlıq tələb edir. Bu proqramların bürokratik utopiyaya çevrilməməsi və real əməkdaşlığın təməli kimi çıxış etməsi vacibdir.
Sosial proqramlar, yoxsa müdafiə?
Avropanın müdafiə müstəqilliyinə gedən yolunda əsas maneələrdən biri iqtisadi məhdudiyyətlərdir. Əsas resurslarını sosial ehtiyaclara yönəltməyə adət etmiş ölkələr üçün hərbi xərclərin kəskin artırılması qeyri-populyar bir qərardır. Məsələn, Almaniya, konstitusiyasında qeyd olunmuş hüquqi məhdudiyyətlərlə üzləşərək, müdafiə xərclərini genişləndirməkdə çətinlik çəkir.
Avropa Komissiyası kompromis axtarışındadır və Avropa İttifaqı büdcəsindən 130 milyard avro məbləğində ümumi müdafiə proqramlarına vəsait ayırmağı planlaşdırır. Bu addım, milli məsuliyyətdən kollektiv yanaşmaya keçidi vurğulayan simvolik bir jestdir. Lakin bu təşəbbüsün uğuru Avropa liderlərinin vətəndaşları belə investisiyaların zəruriliyinə inandırmaq bacarığından asılıdır.
Avropa Müdafiə İttifaqı: arzudur, yoxsa reallıq?
Ursula fon der Lyayenin fəal şəkildə təbliğ etdiyi Avropa Müdafiə İttifaqı ideyası hərbi sənayenin birləşdirilməsini və silah alınmalarının koordinasiyasını nəzərdə tutur. Lakin bu təşəbbüs NATO-nun funksiyalarını təkrarlamaq riski yaradır ki, bu da müttəfiqlər arasında qarşılıqlı fəaliyyətin çətinləşməsinə səbəb ola bilər.
Bəzi ekspertlərin fikrincə, NATO və Avropa İttifaqı bir-birini tamamlayan strukturlar kimi yanaşı mövcud ola bilər. Bunun üçün əsas tərəfdaşların, məsələn, Böyük Britaniya və Türkiyənin izolyasiyasına yol verməmək vacibdir. Lakin milli maraqlarla ümumi Avropa hədəfləri arasındakı rəqabət bu konsepsiyanın həyata keçirilməsində əsas maneələrdən biri olaraq qalır.
Avropa seçim qarşısında
Avropa müdafiəsi tarixi dönüş nöqtəsinin astanasındadır. Transatlantik əlaqələrin zəifləməsi və yeni təhlükəsizlik çağırışları fonunda transformasiya zərurəti getdikcə daha aydın görünür. Sual isə budur ki, Avropa bu yeni reallıqlara nə dərəcədə uyğunlaşmağa hazırdır?
Rusiyanın artan təcavüzü və ABŞ-nin Avropanın təhlükəsizliyinə azalan marağı qarşısında Avropa həlledici bir seçim etməlidir: asılı tərəfdaş statusunda qalmaq, yoxsa qlobal siyasətdə müstəqil oyunçuya çevrilmək. Bu seçim yalnız siyasi iradə deyil, həm də iqtisadiyyat, sənaye və ictimai şüurda dərin dəyişikliklər tələb edir.
XXI əsrdə Avropanın müdafiəsi sadəcə bir strategiya deyil. Bu, həm yaşamaq məsələsi, həm də dəyişən dünyada nüfuzunu qoruyub saxlamaq üçün əsas şərtdir.
