Ömür uzunluğunun artırılması yalnız insan həyatını uzatmaq deyil, həm də keyfiyyətli yaşlanmanı təmin etmək məqsədi daşıyır. İnsan ömrünün uzadılması müasir dövrün ən böyük tibbi və elmi hədəflərindən biridir. Cəmiyyətin tibb sahəsindəki inkişafına uyğun olaraq insanlar uzun və sağlam həyat yaşamağa böyük maraq göstərirlər. Bəs niyə insanlar ömürlərini uzatmaq istəyirlər? Bu sualın cavabı yalnız şəxsi məqsədlərlə deyil, həm də qlobal cəmiyyətin qarşılaşdığı iqtisadi və sosial məsələlərlə bağlıdır. Yaşlanan əhali cəmiyyətin resurslarını daha çox tələb edir, əmək bazarında dəyişikliklərə səbəb olur və yeni tibbi texnologiyaların inkişafını sürətləndirir. Tədqiqatlar sayəsində dünyada bu sahədə böyük nailiyyətlər əldə edilib. Buna baxmayaraq, genetik və farmakoloji yanaşmalarla yaşlanmanın qarşısını almağa yenə də səy göstərilir.
Yaşlanma prosesi və onun səbəbləri
Yaşlanma prosesi bioloji olaraq mürəkkəb və çoxfaktorlu bir hadisədir. Müxtəlif elmi tədqiqatlar bu prosesi bir neçə əsas mexanizm üzərindən izah etməyə çalışır:
DNT zədələnməsi. DNT zədələnməsi və zamanla baş verən replikasiya səhvləri hüceyrələrin funksiyasını itirməsinə səbəb olur. DNT zədələnməsi, həmçinin xərçəng, ürək xəstəlikləri kimi müxtəlif xəstəliklərlə əlaqələndirilir.
Telomerlərin qısalması. Telomerlər xromosomaların uclarında yerləşir və hüceyrə bölünməsinin zamanı qısalır. Bu mexanizm hüceyrələrin çoxalmasını məhdudlaşdırır və yaşlanma prosesini sürətləndirir. Telomer uzunluğunun qısalması yaşlanma prosesinin vacib bir mexanizmidir. 2009-cu ildə Nobel mükafatı almış elmi tədqiqatlar telomeraz adlı fermentin telomer qısalmasının qarşısını alaraq hüceyrə ömrünü uzatmağa kömək edə biləcəyini göstərib. Bu araşdırmalar yaşlanma və xərçəng inkişafı arasındakı əlaqənin daha dərindən başa düşülməsinə imkan verib.
Sərbəst radikallar və oksidləşdirici stres. Hüceyrələrdə sərbəst radikalların artması, oksidləşdirici stresi artıraraq hüceyrə zədələnməsinə və orqan funksiyalarının azalmasına səbəb olur. 1956-cı ildə Denham Harman tərəfindən irəli sürülən sərbəst radikal nəzəriyyəsi yaşlanmanın oksidləşdirici zədələnmə ilə əlaqədar olduğunu göstərir. Bu nəzəriyyəyə görə, sərbəst radikalların hüceyrə strukturuna verdiyi zədələr yaşlanma prosesini sürətləndirir və müxtəlif xəstəliklərin inkişafına səbəb olur. Oksidləşdirici stresi idarə etmək üçün antioksidantlar istifadə edilməsi yaşlanma ilə mübarizə üçün bir yanaşma olaraq inkişaf etdirilir.
Metabolik yavaşlama və enerji istehsalının azalması. Mitoxondrial funksiyaların zəifləməsi hüceyrələrin enerji istehsalını azaldır və bu, yaşlanmanın təzahürüdür.
Epigenetik dəyişikliklər. Genetik materialın üzərində baş verən epigenetik dəyişikliklər yaşlanma və xəstəliklərin inkişafında rol oynayır. 1961-ci ildə Leonard Hayflick hüceyrələrin bölünmə qabiliyyətinin məhdud olduğunu və bu məhdudiyyətin “Hayflick limiti” adlandırıldığını ortaya qoyub.
Yaşlanmanın qarşısını alan dərmanlar
Yaşlanmanın qarşısını almağa yönələn dərmanlar və müalicə metodları son illərdə klinik sınaqlarda böyük maraq doğurub. Bu dərmanlar bir neçə əsas mexanizmdən faydalanır:
Senolitiklər. Senolitik dərmanlar yaşlanmış hüceyrələri məhv edərək yaşlanmanın təzahürlərini azaldır. Misal olaraq Dasatinib və Quercetin birləşməsi (D+Q) və Fisetin kimi təbii flavonoidlər təqdim edilə bilər. Tədqiqatlar heyvanlarda bu dərmanların ömrü uzatmağa və həyat keyfiyyətini artırmağa təsir etdiyini göstərib.
NAD+ Booster-lər. NAD+ səviyyəsinin azalması, yaşlanmanın səbəblərindən biridir. Nikotinamid Ribozid (NR) və Nikotinamid Mononukleotid (NMN) kimi əlavələr hüceyrə enerjisini artırmaqla metabolik sağlamlığı yaxşılaşdırır. Harvard Universiteti tərəfindən aparılan tədqiqatlar NMN əlavələrinin siçanların enerji səviyyələrini və metabolik sağlamlıqlarını yaxşılaşdırdığını göstərib.
Telomeraz aktivatorları. Telomeraz aktivatorları telomerləri bərpa edərək hüceyrələrin daha uzun müddət bölünməsini təmin edir. Elizabeth Blackburn telomerazın telomerləri uzatmaqla ömrü uzatdığını sübut edərək Nobel mükafatı alıb.
Metformin. Metformin əsasən diabetin müalicəsi üçün istifadə olunur, lakin son tədqiqatlar göstərir ki, bu dərman qocalma prosesini ləngidə bilər. TAME (Targeting Aging with Metformin) adlı klinik sınaq metforminin yaşlanmaya təsirini araşdırır.
Genetik dəyişikliklər yaşlanmanın qarşısını almağın və ömrü uzatmanın yeni yollarını təqdim edir:
CRISPR-Cas9 texnologiyası. CRISPR-Cas9 genom redaktəsi yaşlanma ilə əlaqəli genetik xəstəliklərin müalicəsində və yaşlanma prosesinin yavaşladılmasında istifadə olunur. Bu texnologiya yaşlanma ilə əlaqəli SIRT1, FOXO3 və KLOTHO genlərinin aktivləşdirilməsini təmin edir.
Epigenetik yenilənmə. David Sinclairin tədqiqatları epigenetik dəyişiklikləri yeniləməklə hüceyrələrin gənc vəziyyətinə qaytarılmasını mümkün edir. Yamanaka faktorları ilə yetkin hüceyrələri embrional vəziyyətə gətirmək gəncləşmənin mümkünlüyünü göstərir.
İnsan ömrünün uzadılmasının sosial, etik və iqtisadi təsirləri
İnsan ömrünün uzadılması ilə bağlı tədqiqatlar cəmiyyətə müxtəlif təsirlər göstərə bilər. Bu məsələ cəmiyyətdə bərabərlik məsələlərini gündəmə gətirmək əzmindədir. İnsanların daha uzun müddət işləməsi lazım ola bilər, bu da əmək bazarına və sosial təminat sistemlərinə təsir edər. Bu müddət ərzində yeni tibbi texnologiyalar tələb oluna bilər. Uzunömürlülük əhali artımına və resurs çatışmazlığına səbəb olar. Bu, dünya miqyasında əhali artımının idarə edilməsi məsələlərini gündəmə gətirir. Gələcəkdə bu sahədəki tədqiqatların və texnoloji inkişafların daha da irəliləyəcəyi proqnozlaşdırılır. Lakin etik məhdudiyyətlər, maliyyə resurslarının çatışmazlığı və dərmanların təsirinin sübut olunması kimi maneələr hələ də mövcuddur. İnsan ömrünün uzadılmasının sosial, etik və iqtisadi təsirlərini anlamaq üçün bir neçə qlobal fakt nəzərə alınmalıdır:
Yaponiyada – dünyanın ən uzunömürlülərinin yaşadığı ölkələrindən birində 100 yaşını keçən insan sayının artması ömrün uzadılmasının iqtisadi təsirlərini göstərir. Bu, pensiya sistemləri və sağlamlıq xidmətlərinə olan tələbatı artırır, həmçinin yaşlı insanların əmək bazarına daha uzun müddət qatılmasını tələb edir. ABŞ və digər inkişaf etmiş ölkələrdə gen terapiyası və telomer uzadılması üzrə irəliləyişlər yaşlanma prosesini ləgitmək və bəzi xəstəliklərin qarşısını almaq üçün istifadə olunur. Bu sahədəki inkişaf insanların daha uzun müddət sağlam yaşama imkanlarını artırsa da, tibbi xərclər və etik məsələləri gündəmə gətirir. Almaniyada insanların ömrünün uzanması nəticəsində pensiya sisteminə olan təzyiq artır. Daha uzun həyat müddəti pensiya yaşını artırmağı və ya əmək bazarına daha uzun müddət işçi qüvvəsinin qatılmasını tələb edir. Bu, sosial təminat sistemlərinin davamlılığını qorumaq üçün yeni yanaşmaların inkişafını ön plana çıxarır.
Yaşlanmanın qarşısını almağa yönələn tədqiqatlar sürətlə inkişaf edir. Telomer uzadılması, gen terapiyası və epigenetik yeniləmə texnologiyaları sahəsində əldə olunan irəliləyişlər insanların daha uzun və sağlam həyat sürməsinə imkan verə bilər(azərtac).
