İşgəncələr, həbslər, kütləvi məzarlıqlar: Suriyanın keçmiş lideri Bəşər Əsəd və onun yaxınları nə vaxtsa insanlığa qarşı cinayətlərə görə mühakimə olunacaqlarmı?
Dəməşqin suriyalı üsyançılar tərəfindən ələ keçirilməsi Bəşər Əsədin Suriyada uzunmüddətli diktaturasına son qoydu . Eks-prezident uzun illərdir ki, insanlığa qarşı bir sıra cinayətlərdə, ilk növbədə işgəncələrdə və mülki şəxslərə qarşı kimyəvi silahdan istifadədə iştirakda ittiham olunur .
Suriya İnsan Haqları Şəbəkəsinin (SNHR) məlumatına görə, 2011-ci ildə Suriyada vətəndaş müharibəsi başlayandan bəri 15 mindən çox insan işgəncələrdən ölüb. Qeyri-hökumət təşkilatı hesab edir ki, bu cinayətlərin 98%-ni Suriya rejimi, qalan 2%-ni isə müxtəlif silahlı qruplaşmalar, o cümlədən Əsədi hakimiyyətdən devirmiş İslamçı Heyət Təhrir əl-Şam (HTŞ) qruplaşması törədib. Həmçinin, Bəşər Əsəd dövründə SNHR tərəfindən Suriyada qeydə alınan 150 mindən çox əsassız həbslərin böyük əksəriyyəti onun rejiminə aid edilir.
Suriyada vəziyyət qeyri-müəyyən olaraq qalsa da , ölkənin müvəqqəti hökumətinin başçısı Məhəmməd əl-Bəşir və HTŞ lideri Əbu Məhəmməd əl-Colani artıq sülh və sabitliyin yeni dövründən bəhs edirlər. Bununla belə, Avropa Konstitusiya və İnsan Haqları Mərkəzindən (AİHM) insan haqları təşkilatından Patrik Krokerin fikrincə, Suriyanın öz tarixində yeni səhifə açması üçün Əsəd rejiminin cinayətlərini tanımaq və qiymətləndirmək lazımdır.
Əsədin məhkəmə qarşısına çıxarılması üçün ən bariz yer Haaqadakı Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsidir (ICC). Orada hərbi cinayətlərə və insanlığa qarşı cinayətlərə görə şəxsi məsuliyyət hallarına da baxılır. Bununla belə, nə Suriya, nə də Əsədin qaçdığı Rusiya məhkəməni idarə edən Roma Əsasnaməsinin tərəfləri deyil və bu, ilk baxışdan, BCM-nin ilkin olaraq belə bir proses üçün müvafiq səlahiyyətlərə malik olmadığı anlamına gəlir.
Bununla belə, Köln Universitetinin cinayət və beynəlxalq hüquq professoru Klaus Kresin sözlərinə görə, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsi ilə BCM-nin səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi Rusiyanın vetosu ilə əngəllənəcək. Bununla belə, Suriyanın yeni hakimiyyət orqanları Roma Statutunu ratifikasiya edə bilər - və ölkə məhkəmənin yurisdiksiyasının əvvəllər törədilmiş cinayətlərə genişlənməsinə nail ola bilər. Beynəlxalq cinayət hüququ üzrə ekspert deyir: “Bu, Əsədin gələcək mühakiməsi üçün hüquqi əsas yaradacaq”. Lakin siyasi nöqteyi-nəzərdən Kroes hesab edir ki, Rusiyanın yaxın gələcəkdə Əsədi Haaqaya təhvil verəcəyi ehtimalı azdır.
İnsan haqları müdafiəçisi Kroker Suriyanın yeni hökumətinin Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinə qoşulması ehtimalının az olduğunu düşünür. Çox güman ki, ölkə daxilində ədaləti bərpa etməyə çalışacaqlar. HTS lideri əl-Colani (mülki adı Əhməd əl-Şaara) artıq işgəncələrdə iştirak edən keçmiş zabitlərin siyahısını tərtib etmək və xaricə qaçanlar da daxil olmaqla, onları məsuliyyətə cəlb etmək planlarını açıqlayıb. Vəkil Kres, belə bir prosesi həyata keçirmək üçün Suriya Cinayət Məcəlləsinə insanlığa qarşı cinayətlər və müharibə cinayətlərinin təriflərinin daxil edilməsini tövsiyə edir. Milli qanunlarda çox vaxt belə müddəalar yoxdur. Sağ qalan Suriya məhkəmə strukturlarının cinayətkarların mühakiməsi üçün yararlı olub-olmadığını da qiymətləndirmək lazımdır, professor vurğulayır.
Kroker hesab edir ki, ən çox ehtimal olunan variant Suriya və beynəlxalq ədalətin elementlərini birləşdirən proses olacaq. Bunun səbəbi Suriyada müstəqil hakimlər kimi ixtisaslı kadrların çatışmazlığı ola bilər. AİHM-in Suriya üzrə işinə rəhbərlik edən Kroker deyir ki, bu, həm də çoxsaylı ekspertlərin səylərini tələb edəcək: "Ən vacibi, toplanmış çoxlu dəlilləri peşəkar şəkildə idarə etməkdir".
Məsələn, kütləvi məzarlıqlara qeyri-peşəkarlar girməməli, Sednaya işgəncə həbsxanası , kəşfiyyat sənədləri də daxil olmaqla sübutedici materiallar məhv edilməməlidir. Bu sübut mütəxəssislərin nəzarəti altında olmalıdır. BMT səviyyəsində artıq cinayətlərin sənədləşdirilməsi təşəbbüsləri var: IIIM assosiasiyasının nümayəndələri 2011-ci ildən Suriyada baş verə biləcək cinayətlərlə bağlı sübutlar toplayır və onları məhkəmələrə təqdim edirlər.
Suriyadakı cinayətlər artıq üçüncü ölkələrdə, məsələn, Almaniya və Fransada baş verən məhkəmə prosesləri üçün əsas olub. Belə ki, 2022-ci ildə keçmiş kəşfiyyat polkovniki Koblenzdə insanlığa qarşı cinayətlərə görə ömürlük həbs cəzasına məhkum edilib . ABŞ-da Suriya həbsxanasının keçmiş rəhbəri işgəncədə ittiham olunub.
Krokerin fikrincə, bu cür mühakimə indiyədək günahkarların məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün “mümkün olan ən yaxşı vasitə” olub. Bununla belə, vəziyyət indi dəyişib və cinayətlər və şübhəlilər haqqında sübutlara çıxışın açılacağı ehtimal edilir. Hüquq müdafiəçisi ümid edir ki, beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqi Dəməşqin yeni hakimiyyət orqanlarını xarici ekspertlərin Suriyadakı cinayətlərin araşdırılmasında iştirakına icazə verməyə sövq edəcək.
Mehin Mehmanqızı
