“Keyfiyyət” anlayışı “həyat keyfiyyəti”, “insan kapitalı”, “sosial intellekt”, “səmərəlilik”, “səriştə”, “standart”, “norma” kimi anlayışları əlaqələndirir, tamamlayır və zənginləşdirir. Lakin bu anlayışların heç biri “keyfiyyət” anlayışını əvəz edə bilməz. Keyfiyyət son dərəcə geniş fəlsəfi kateqoriya olmaqla , şərhə, başqa anlayışların yeni məzmunla doldurulmasına, bəzən də yenilərinin yaranmasına xidmət edir.
Dövlətin, cəmiyyətin və təhsilalanların təhsil sisteminə sosial tələbi keyfiyyətli təhsildir. Təhsil sahəsində aparılan bütün islahatların məqsədi məhz onun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə nail olmaqdır. Keyfiyyət strategiyası dünyanın bir çox ölkələrində təhsilin əsas istiqamətidir. Təhsilin keyfiyyəti təhsil prosesinin müxtəlif aspektlərini əhatə edən mürəkkəb, çoxşaxəli, çoxölçülü anlayışdır.Təhsilin keyfiyyəti- təhsil işçilərinin öz bilikləri, bacarıqları və davranışları ilə cəmiyyətin ehtiyac və tələblərinə gözlənilən səviyyədə cavab verə bilməsidir Başqa sözlə desək, təhsilin keyfiyyəti müəyyən məqsədlərə nail olmaq və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün müəyyən şərtlərdə və onların tətbiq olunduğu yerlərdə əldə edilən biliklərə olan ehtiyacdır. Müаsir dövrdə hər bir müəssisənin fəаliyyətinin kеyfiyyəti həyаtа kеçirilən təhsil хidmətlərinin təhsil аlаnlаrın şəхsiyyətinin nə dərəcədə inkişаfını təmin еtməsindən və cəmiyyətin təhsil qаrşısındа qоyduğu vəzifələrin yеrinə yеtirilməsindən аsılıdır.
Təhsilin keyfiyyəti cəmiyyətin müəyyən zaman ölçüsündə inkişafının göstəricisidir və buna görə də onun mahiyyətini müəyyən edən amillərlə bağlı onun dəyişmə dinamikası nəzərə alınmalıdır. Təhsilin keyfiyyəti dövlətlərarası rəqabətin predmeti ola bilməz;dövlətin formalaşmasının konkret mərhələsində onun inkişafının qiymətləndirilməsində siyasi arqument; sosial xüsusiyyətdir. Davamlı inkişafda olan cəmiyyət təhsil vasitəsilə insan qarşısında XXI əsrin meyilləri və ziddiyyətləri ilə bağlı yeni tələblər irəli sürür və onun vasitəsilə həyata keçirir. Ölkəmizin hazırda ən mühüm hədəflərindən biri də ali təhsil sistemində yüksək ixtisaslı və rəqabətqabiliyyətli kadrların hazırlanmasıdır. Məhz iqtisadi islahatların səmərəli həyata keçirilməsi bu mütəxəssislərin peşəkar hazırlığından birbaşa asılıdır.
Təhsilin bütün mərhələ və səviyyələrdə yüksək keyfiyyətli təhsilin təmin edilməsi, onun səmərəliliyinin və keyfiyyətinin idarə edilməsinin qiymətləndirilməsi təkcə pedaqoji və ya elmi kontekst deyil, həm də sosial, siyasi və idarəetmə aspektlərinə malik olan müasir dövrün əsas vəzifələrindən biridir.
Təhsil sahəsində əsas yeri keyfiyyət siyasəti tutur. Ali təhsildə dəyişən ehtiyacları, qlobal çağırışları, tələbləri və qabaqcıl təcrübələri nəzərə almaq məqsədilə siyasət sənədi müntəzəm olaraq nəzərdən keçirilməli və yenilənməlidir. Keyfiyyət siyasətində qeyd olunan məqsədlərə nail olmaqda irəliləyişləri izləmək və təkmilləşmə ehtiyaclarını müəyyən etmək üçün mütəmadi olaraq qiymətləndirmələr aparılmalıdır.
Təhsilin keyfiyyətinə təsir edən amillərin saysız-hesabsız olduğu məlumdur. Bunlardan başlıcaları bunlar ola bilər: universitetin idarəetmə sistemi, abituriyentlərin hazırlıq səviyyəsi və onların müsabiqədə seçiminin təşkili, təhsil proqramlarının məzmunu, professor-müəllim heyətinin ixtisası və motivasiyası, tədris prosesinin təşkili, təhsil texnologiyaları, tədris prosesinin maddi-texniki təminatı, tədris işlərinin əmək bazarının məzunlara olan tələbatını nəzərə almaqla və işəgötürənlərlə əlaqələrin təşkilini, tədris prosesinə və onun nəticələrinə nəzarətin təşkili.
Müasir dövrdə təhsil müəssisəslərində təhsilin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün müxtəlif yollar mövcuddur. Bunlara: təhsil müəssisəslərinin akkreditasiyası, təhsilin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi, tədris prosesinin monitorinqi, daxili monitorinq və s. aid etmək olar.
Tədris prosesinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi zamanı isə aşağıdakı yanaşmalara riayət etmək məqsədəuyğyndur:
– tələbələrin yaradıcılıq potensialını inkişaf etdirmək məqsədilə müxtəlif müsabiqələrin keçirilməsi, müəyyən yaradıcılıq nəticələri əldə etmiş tələbələrin həvəsləndirilməsi mexanizmi;
– yeni informasiya texnologiyalarından istifadə, yəni təqdimatların hazırlanmasının yeni versiyaları və məlumatların avtomatik yenilənməsi üçün proqramların hazırlanması, internet resurslarından, rəqəmsal təhsil resurslarından istifadə;
– təlim məşğələlərinin səmərəli təşkili: müəllimlər tərəfindən yeni maddi-texniki bazaların mənimsənilməsi və onların praktiki tətbiqi, o cümlədən intellektual potensialın artırılması üçün işlənib hazırlanmış mexanizmlərdən istifadə, digər ali təhsil müəssisələri ilə birgə iş strukturunun yaradılması və s.
Təhsilin keyfiyyəti həyat keyfiyyətinin əsas elementlərindən biridir. Bu anlayışı yalnız dar mənada təhsilalanların təhsil prosesində əldə etdikləri bilik və bacarıqların miqdarı və səviyyəsi kimi nəzərdən keçirmək olmaz.Təhsil müəssisələri təhsil prosesində iştirak edən işçilərin səriştə və ixtisas səviyyəsini müəyyən etmək üçün kifayət qədər metodlar hazırlamalıdırlar.Bu üsullar xarici yoxlama üçün əlçatan olmalı və hesabatlarda öz əksini tapmalıdır.
Hazırda təhsil sahəsi prioritet istiqamətə çevrilib və təhsilin məzmunu cəmiyyətin iqtisadi və sosial tərəqqi amillərindən biri olmaqla, şəxsiyyətin öz müqəddəratını təyin etməsinin təmin edilməsinə, özünün həm şəxsi, həm də peşəkar təsdiqi üçün şərait yaradılmasına yönəldilməlidir. Təhsilin prioritet vəzifələrinə gənc nəslin şüurunda dünyanın elmi mənzərəsinin – təbii, sosial, şəxsi, obyektiv reallığı ən dolğun və dərin əks etdirən bir mənzərənin formalaşdırılması daxildir. Bunlardan əsasları aşağıdakılardır: öyrənmə qabiliyyəti, yəni. insanın bilik səviyyəsini daim təkmilləşdirmək, yeni fəaliyyət növlərini, o cümlədən peşəkar fəaliyyətləri mənimsəmək bacarığı;intellektual və fiziki inkişaf, yeni texnologiyaların mənimsənilməsində uğurun təmin edilməsi və sağlamlığın qorunması;kreativlik, yəni, təkcə təhsil prosesində deyil, həm də. gələcək peşə fəaliyyətlərində yaradıcı düşünmək və təsir etmək bacarığı;mənəviyyat, vətənpərvərlik, insanpərvərlik və tolerantlıq.
Keyfiyyətin yaranması dedikdə, bunu təşkil edən tərəf kimi yalnız dövlət nəzərdə tutulmamalıdır. Keyfiyyətin təmin edilməsi elə bir anlayışdır ki, burada iştirak edən tərəflərin hamısı əsasdır. Birtərəfli yanaşma ilə nə təhsil sistemində, nə də digər vacib sistemlərdə nailiyyət əldə oluna bilər. Buraya dövlətin təhsil sahəsində siyasətini həyata keçirən cavabdeh orqan pedaqoqlar, tələbə və şagird kollektivi, bir sözlə təhsil prosesində iştirak edən bütün tərəflər aid olunmalıdır. Bu tərəflərin hər biri öz tutduqları mövqeyə görə qanundan irəli gələrək həm hüquqlarını, həm də vəzifələrini bilməklə buna əməl etməlidirlər. Bu mümkün olduğu halda təhsildə keyfiyyətin təmin olunmasından söhbət gedə bilər. Ümumiyyətlə, tərəflərin hüquq və vəzifələrini bu cür göstərmək olar: bu sahəyə aid olan standartların hazırlanması və tətbiqi, təhsildə bərabər imkanların əldə olunması üçün şəraitin yaradılması, mövcud qayda və qanunlara riayət olunması, müasir tələbləri nəzərə almaqla yeni təşkilati-iqtisadi modellərin yaradılması, təhsil sahəsində əməkdaşlığın qurulması və s.
Təhsilin keyfiyyəti yalnız bir nəticə kimi deyil, həm də təhsil müəssisələrinin və fərdlərin fəaliyyətində dəyişikliklərə və ətrafdakı sosial, iqtisadi, texnoloji və siyasi mühitin dəyişdirilməsinə görə inkişafın kompleks dinamika prosesi kimi nəzərdən keçirilməsinə imkan verir.
Təhsildə keyfiyyətin idarə olunmasında əsas məqamlardan biri hədəflərin doğru seçilməsidir. Hədəflər ümumi olaraq 3 kateqoriyada cəmləşdirilə bilər: a) Sosial Mükəmməllik. Sosial normativlər bir cəmiyyətin əsasını təşkil edir və onun uzun ömürlülüyünü təmin edir. Ona görə də, öncəliklə fərqli əhali qruplarını diqqətə alaraq ideal hədəflər müəyyən olunmalıdır; b) Milli Mükəmməllik. Ölkənin bütün vətəndaşlarına bir bütün olaraq baxmaq qəbul olunmazdır. Bir regiondakı islahatın plansız bir şəkildə eynilə başqa bir regionda tətbiqi uğursuzluqla nəticələnəcəkdir; c) Akademik Mükəmməllik. Əsasən akademik təhsilin nəticələrinə fokuslanır. Burada təhsilin nəticəsinin iqtisadiyyat, məşğulluq, karyera inkişafı və başqa sahələrdə nə dərəcədə əks olunduğuna diqqət edilir. Keyfiyyətin idarə olunması işəgötürənin ehtiyacının analizini, ehtiyaca uyğun olaraq kursların təşkili, milli və beynəlxalq ehtiyaclara uyğun sahələrdə təhsilin keyfiyyətinin inkişafını təmin etməlidir.
Orta məktəblərdə aparılan keyfiyyət dəyişiklikləri ali təhsilin təkmilləşdirilməsinin əsasını qoyur. Bu transformasiyalar zamanı ümumi təhsil və elmi-tədqiqat prosesinin vəhdətini təmin etmək, ali təhsil üçün müxtəlif səviyyələrdə təhsil proqramlarını həyata keçirən universitet komplekslərini yaratmaq və bilik və bacarıqların toplanması prosesini optimallaşdırmaq, ümumi səviyyəni artırmaq lazımdır. Ali təhsilin bu cür modernləşdirilməsi yüksək beynəlxalq standartlara cavab verən yerli təhsilin keyfiyyətcə artması üçün zəruridir. Sosial-elmi cəmiyyətin yaradılması ölkənin davamlı innovativ inkişafı üçün sosial zəmin yaradacaqdır.
Pedaqoji prosesdə innovasiya bu prosesin müxtəlif sahələrində, onun metodologiyasında, məqsəd və mahiyyətində, forma və metodlarında, təhsilverənlərlə təhsilalanlar arasında, onların birgə fəaliyyətində müəyyən yenilik etmək, ona yeniliyin gətirilməsidir. Tədrisə gətirilən yenilik müəyyən keyfiyyət dəyişikliklərinə səbəb olmursa, onu innovasiya adlandırmaq olmaz. Təhsildə innovasiya təkcə yenilik xatirinə yenilik etmək deyil, təhsilin keyfiyyətinin yüksəldilməsində özünü göstərməyidir
Təhsil sahəsində akkreditasiya ali təhsil müəssisələrində müvafiq xidmətlərin məqbul səviyyədə olduğunu, ölkədə və dünyada müəyyən edilən standartlara uyğunluğunu təsdiq edir.
Azərbaycan Respublikasının akkreditasiya qaydalarına əsasən ali təhsil müəssisələrinin akkreditasiyası, onların fəaliyyətinin qəbul olunmuş dövlət təhsil standartlarına və digər normativ hüquqi aktlara uyğunluğunun yoxlanılması məqsədilə həyata keçirilir və ali təhsil müəssisəsinin statusunu, hər bir ixtisas (proqram) üzrə tələbə sayını və onun fəaliyyətinin növbəti müddətə uzadılmasını müəyyən etmək üçün hüquqi təminat verir
Akkreditasiya bütün ali təhsil müəssisələrini, onların fakültələrini, struktur bölmələrini və təhsil proqramlarını əhatə etmək və qiymətləndirmək üçün tətbiq olunur.
Təhsil müəssisələrinin akkreditasiyasının beynəlxalq və milli səviyyədə olmaqla iki növü var: institusional akkreditasiya, proqram akkreditasiyası. Akkreditasiyada ali təhsil müəssisələrinin bütün fəaliyyətini əhatə etmək nəzərdə tutulursa, institusional akkreditasiya növünə üstünlük verilir. Bu təhsil müəssisəsinin fəaliyyətinin dövlət təhsil standartlarına uyğunluğunun yoxlanılması məqsədilə aparılır və təhsil müəssisəsinin statusunun müəyyən edilməsi, hər bir ixtisas üzrə kadr hazırlığı potensialının, təhsilalanların say həddinin müəyyənləşdirilməsi və müəssisənin fəaliyyətinin növbəti müddətə uzadılması üçün hüquqi təminat yaradır. Bütöv bir fəaliyyətlə həyata keçirilən və bir çox meyarlara əsaslanan institusional akkreditasiya ali təhsil müəssisələrinin zəif və güclü tərəflərini müəyyən edərək, təhsil müəssisələrinə öz hədəflərini yenidən nəzərdən keçirmək imkanı verir.
Proqram akkreditasiyası isə müəssisədəki müəyyən proqram (ixtisas) üçün təşkil olunur. Bu akkreditasiya növünün məqsədi konkret ali təhsil proqramı əsasında verilən təhsilin müvafiq sahədə əmək bazarının tələb etdiyi gözləntilərə cavab verdiyini müəyyən etmək və onu sənədləşdirmək, təsdiq etməkdən ibarətdir (Hanh, Nga, Loan, & Viet, 2019).
Əsası Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev tərəfindən qoyulan təhsil strategiyası bu gün cənab Prezident tərəfindən uğurla davam etdirilir.
Prezident İlham Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi dövrdə təhsil sahəsində görülən işlər tədrisin keyfiyyətində böyük rol oynayıb. Ölkəmizin inkişaf konsepsiyasının mühüm tərkib hissəsini təşkil edən təhsil siyasətində təhsilin bütün təhsil pillələri və səviyyələri əksini tapır . Qeyd etməliyik ki, Prezident İlham Əliyevin ölkəyə rəhbərlik etdiyi dövrdə ali təhsil sisteminin inkişafı prioritet istiqamətə çevrilmiş, insan kapitalının inkişafı isə ölkədə həyata keçirilən siyasətin əsas istiqamətlərindən biri kimi qəbul edilmişdir.Onun gələcəyə hesablanmış məqsədyönlü siyasəti xalqımızın, dövlətimizin milli maraqlarına xidmət edir. Milli təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi və müasir dünya standartları səviyyəsinə yüksəldilməsi isə bu maraqların təmin olunmasında əsaslı rol oynayır.
Bеləliklə, müasir təhsildə gedən innovasiyalar təhsilalanların ən çox potensial imkanlarının üzə çıxarılmasını və təfəkkürünün inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutmalıdır. Təhsil keyfiyyətinin problemi ilk növbədə təhsilin insan və sosial dəyər baxımından nəzərdən keçirilməlidir. Çünki bir şəxs tərəfindən əldə edilən tam hüquqlu təhsil yalnız təbiət, insan, cəmiyyət haqqında müəyyən biliklərə sahib olmur, həm də özünü tanıyır və sonradan özünü bir vətəndaş kimi göstərməyə imkan verir.
Şəbnəm Əsədova
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Biologiya və onun tədrisi texnologiyası kafedrasının dosenti, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru.
