Dinozavrlar Yer üzündə təxminən 165 milyon il boyunca hökm sürmüş canlılar arasında ən qədim və maraqlı növlərdən biridir.
Azerforum.com bildirir ki, bu nəhəng və müxtəlif canlıların birdən-birə yoxa çıxması alimlərin uzun illər boyu araşdırma mövzusu olub. Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsi təxminən 66 milyon il əvvəl baş verib və bu hadisənin səbəbləri barədə bir çox fərziyyələr ortaya atılıb. Bu kütləvi yox olma hadisəsi təkcə dinozavrları deyil, digər çox sayda canlı növünü də məhv edib. Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsinə səbəb olan amillər arasında meteorit zərbəsi, vulkan fəaliyyəti, iqlim dəyişikliyi və digər ekoloji faktorlar göstərilir. Bu yazıda bu əsas amillərin hər birini daha detallı şəkildə araşdıracağıq. Məsələ təkcə meteorit və ya vulkan püskürmələri ilə məhdudlaşmır. Dinozavrların yoxa çıxması, ekosistemlərin zərif tarazlığının necə pozula biləcəyinə dair ciddi bir göstəricidir. Bu mövzu indiki dövrdə də kütləvi nəsil tükənmələrinin anlaşılması baxımından əhəmiyyət kəsb edir. Hazırda tədqiqatçılar dinozavrların nəsillərinin kəsilməsinə dair daha çox məlumat əldə etmək üçün qədim fosil qeydlərinə və geoloji dəlillərə əsaslanırlar. Gəlin indi bu amillərin hər birini daha ətraflı nəzərdən keçirək.
Meteorit zərbəsi
Chicxulub meteorit zərbəsi dinozavrların nəsillərinin kəsilməsinin əsas səbəblərindən biri kimi qəbul edilir. Təxminən 10 km diametrində olan bu meteorit Meksikanın Yucatan yarımadasına çırpılıb və böyük bir krater yaradıb. Zərbə o qədər güclü olub ki, atmosferə qalxan toz və kül təbəqəsi illər boyu Günəş işığının yer səthinə çatmasını əngəlləyib. Bu hadisə dünya miqyasında fotosintezin dayanmasına və bitkilərin məhv olmasına səbəb olub. Fotosintezin dayanması ilə qida zənciri ciddi şəkildə pozulub və bitkilərlə qidalanan dinozavrlar ilk növbədə tələf olmağa başlayıb. Meteorit zərbəsinin nəticəsi olaraq həmçinin dünya səviyyəsində iqlim dəyişiklikləri baş verib. Yer səthində istilik azalaraq soyuqlaşma prosesi başlayıb, bu isə dinozavrların yaşamaq üçün əlverişli mühitini məhdudlaşdırıb. Bu hadisə təkcə dinozavrların yoxa çıxmasına səbəb olmayıb, eyni zamanda bir çox digər canlı növünü də məhv edib. Meteoritin zərbə gücü, həm də yer qabığını dəyişdirərək zəlzələlər və sunamilərə səbəb olub. Bu hadisənin fəsadları təkcə Yucatan yarımadası ilə məhdudlaşmayıb, bütün dünyaya yayılıb və geniş miqyaslı ekoloji fəlakətlərə gətirib çıxarıb. Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsi barədə mövcud olan nəzəriyyələrin çoxu bu meteorit zərbəsinin təsirini nəzərə alır.
Vulkan fəaliyyəti
Vulkan fəaliyyətinin dinozavrların nəsillərinin kəsilməsində əhəmiyyətli rol oynadığı düşünülür. O dövrdə Hindistanın ərazisində olan Deccan traps adlı vulkan püskürmələri Yer səthinə böyük miqdarda lavanın və zəhərli qazların çıxmasına səbəb olub. Bu vulkan püskürmələri uzun müddət davam edib və nəticədə atmosferə çoxlu miqdarda karbon qazı, kükürd dioksid və digər zəhərli maddələr buraxılıb. Bu qazlar atmosferdə böyük miqyaslı iqlim dəyişikliyinə səbəb olub. Nəticədə dünya səviyyəsində temperatur dəyişmələri, havaların soyuması və asidik yağışlar meydana gəlib. Vulkanik fəaliyyətin yaratdığı bu ekoloji dəyişikliklər dinozavrların qida zəncirini pozub və onların nəsillərinin kəsilməsinə şərait yaradıb. Eyni zamanda, vulkan püskürmələri nəticəsində yaranan küllər və digər atmosferik çirkləndiricilər dinozavrların tənəffüs sisteminə ciddi zərər verib. Bununla yanaşı, vulkanların səbəb olduğu geoloji dəyişikliklər yer qabığının deformasiyasına və tektonik plitələrin hərəkətinə səbəb olub. Bu da bir çox canlı növünün həyatını çətinləşdirib. Vulkan püskürmələri o qədər intensiv olub ki, planetin müxtəlif bölgələrində həm quruda, həm də dənizdə yaşayan canlılar üçün ölümcül təsir göstərib. Dinozavrların yaşadıqları mühitlər bu dəyişikliklərə tab gətirə bilməyib və nəticədə onların böyük bir qismi tələf olub.
İqlim dəyişikliyi
Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsində iqlim dəyişikliyi də mühüm rol oynayıb. Meteorit zərbəsi və vulkan püskürmələri nəticəsində dünya miqyasında iqlim dəyişiklikləri baş verib. Atmosferdəki böyük miqyaslı toz və kül təbəqəsi Günəş işığının yer səthinə çatmasını əngəlləyib və bu da fotosintezin dayanmasına səbəb olub. Bunun nəticəsində bitkilərlə qidalanan dinozavrlar qida çatışmazlığı ilə üzləşib. Eyni zamanda, soyuqlaşan iqlim dinozavrların yaşadığı mühitlərin dəyişməsinə gətirib çıxarıb. Bir çox dinozavr növləri tropik və isti iqlim şəraitində yaşadıqları üçün soyuma prosesi onların sağ qalma şansını məhdudlaşdırıb. Bununla yanaşı, okean səviyyəsinin qalxıb-enməsi nəticəsində sahil zonalarında yaşayan dinozavrlar da ciddi təsir görüb. İqlim dəyişikliyi onların yaşama şəraitlərini dəyişdirərək adaptasiya qabiliyyətlərini zəiflədib. Həmçinin, quraqlıq və su qaynaqlarının azalması da onların sağ qalma ehtimallarını daha da məhdudlaşdırıb. Dinozavrların yaşamaq üçün lazım olan resursların çatışmazlığı onların nəsillərinin kəsilməsinə səbəb olan əsas amillərdən biridir. İqlim dəyişikliyi həm quru, həm də dənizdə yaşayan növlər üçün zərərli təsir göstərib. Bu proses dinozavrların kütləvi şəkildə yox olmasına yol açıb.
Qida zənciri və ekosistem pozulması
Meteorit zərbəsi və vulkan fəaliyyətinin birgə təsiri nəticəsində ekosistemlər ciddi şəkildə zərər görüb və qida zənciri pozulub. Fotosintezin dayanması ilə bitkilərlə qidalanan dinozavrlar əsas qida mənbələrini itiriblər. Bu isə birbaşa olaraq onların tələf olmasına səbəb olub. Bitkilərlə qidalanan dinozavrların məhvi onlarla qidalanan yırtıcı dinozavrların da qida mənbəyini itirməsinə gətirib çıxarıb. Nəticədə qida zənciri zəifləyib və ekosistemlərin tarazlığı pozulub. Ekosistemlərin çökməsi nəticəsində dinozavrlar adaptasiya oluna bilməyib və qida zəncirinin son nöqtəsində dayanmış növlər bir-birinin ardınca yoxa çıxıb. Ekosistemlərin pozulması, eyni zamanda digər canlı növlərinə də təsir edib və təkcə dinozavrlar deyil, bir çox digər heyvan və bitki növləri də məhv olub. Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsində ekosistem pozulması ən əsas səbəblərdən biri kimi qiymətləndirilir. Qida zəncirinin pozulması nəticəsində dinozavrların yaşadığı mühitlər də dəyişib və bu dəyişikliklər onların sağ qalma şanslarını daha da məhdudlaşdırıb. Bu vəziyyət onların nəslinin tamamilə tükənməsinə gətirib çıxarıb.
Okeanların asidləşməsi
Meteorit zərbəsi və vulkanik fəaliyyət nəticəsində atmosferdəki zəhərli qazlar okeanlara qarışaraq onların asidləşməsinə səbəb olub. Okeanların asidləşməsi sualtı ekosistemlərə ciddi şəkildə zərər verib və dəniz canlıları üçün ölümcül şərait yaradıb. Dinozavrlar quru heyvanları olsa da, onların qida mənbələrinin bir qismi okeanlarla bağlı olub. Okeanlarda yaşayan balıqlar və digər sualtı canlıları dinozavrların qida zəncirində mühüm rol oynayıb. Okeanların asidləşməsi nəticəsində bu canlılar sürətlə məhv olub, bu isə quruya təsir edərək qida zəncirini tamamilə pozub. Okeanlar dinozavrların həm birbaşa, həm də dolayısı yolla sağ qalması üçün zəruri resursları təmin edirdi. Asidləşmə dənizdə yaşayan plankton və digər mikroorqanizmlərin məhv olmasına səbəb olub, bu da sualtı ekosistemlərdə geniş miqyaslı bir qırılmaya gətirib çıxarıb. Nəticədə dinozavrların suya çıxışı məhdudlaşıb və onların yaşamaq üçün ehtiyac duyduqları resursların böyük hissəsi tükənib. Bu amil onların həyat şəraitlərini daha da çətinləşdirib və tədricən onların nəsillərinin kəsilməsinə gətirib çıxarıb. Okeanların asidləşməsi, həmçinin dənizdə yaşayan digər böyük sürünənlər və dəniz məməliləri üçün də ölümcül təsir göstərib. Dinozavrların nəslinin kəsilməsində bu prosesin böyük təsiri olmuşdur.
Genetik uyğunsuzluq və adaptasiya problemləri
Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsində genetik uyğunsuzluq və adaptasiya problemləri də mühüm rol oynamışdır. Alimlər dinozavrların bəzilərinin ekoloji dəyişikliklərə və iqlim dəyişikliyinə uyğunlaşma qabiliyyətlərinin zəif olduğunu düşünürlər. Məsələn, meteorit zərbəsi və vulkan püskürmələri nəticəsində dünya miqyasında ciddi iqlim dəyişiklikləri baş verib. Dinozavrların bir çox növü bu dəyişikliklərə uyğunlaşa bilməyib və zamanla sağ qalma şansları azalıb. Adaptasiya qabiliyyətinin zəif olması onların ekosistemlərdə üstünlük qazanmasına mane olub. Bununla yanaşı, genetik müxtəlifliyin azalması və genetik uyğunsuzluq da dinozavrların tükənməsində rol oynayıb. Bu uyğunsuzluq onların daha zəif və xəstəliklərə meyilli olmasına gətirib çıxarıb. Dinozavrların genetik cəhətdən zəif növləri təbii seçmə nəticəsində tələf olub və nəsilləri tükənib. Adaptasiya problemləri onların dəyişən ekoloji şərtlərdə sağ qalma şanslarını daha da azaltdı. Dinozavrların uyğunlaşma qabiliyyəti yüksək olsaydı bəzi növlər bu kütləvi nəsil kəsilməsindən qurtula bilərdi. Lakin uyğunlaşma qabiliyyətlərinin olmaması onların qısa zamanda tükənməsinə səbəb olub.
Yer titrəmələri və zəlzələlər
Yer qabığında baş verən yer titrəmələri və zəlzələlər də dinozavrların nəsillərinin kəsilməsinə təsir edən amillər arasında göstərilir. Tektonik plitələrin hərəkəti nəticəsində yer qabığında geniş miqyaslı dəyişikliklər baş verib. Bu dəyişikliklər zəlzələlərə və vulkan püskürmələrinə səbəb olub. Zəlzələlər yerin səthində ciddi dağıntılar yaradıb və dinozavrların yaşadıqları mühitlərə zərər verib. Sahil zonalarında yaşayan dinozavrlar isə sunamilər və dəniz səviyyəsinin dəyişməsi ilə üzləşiblər. Bu hadisələr onların yaşamaq üçün əlverişli olan mühitləri məhv edib. Zəlzələlər və yer titrəmələri həm də onların tədarük yollarını pozub, qida mənbələrinin əldə edilməsini çətinləşdirib. Tektonik plitələrin hərəkəti nəticəsində yaranan bu hadisələr dinozavrların mühitlərini sürətlə dəyişdirib. Yer üzərində baş verən geoloji proseslər dinozavrların yaşama şanslarını azaldıb. Eyni zamanda, bu yeraltı hadisələr nəticəsində bitkilər də məhv olub və qida zənciri bir daha pozulub. Bu yeraltı proseslərin fəsadları onların yaşamaq şanslarını daha da zəiflətdi və nəticədə nəsilləri kəsildi.
Yeni canlı növlərinin yaranması
Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsinə səbəb olan digər bir nəzəriyyə onların yeni canlı növləri ilə rəqabətdə geri qalması ilə bağlıdır. Alimlər düşünürlər ki, meteorit zərbəsi və digər ekoloji dəyişikliklər nəticəsində yeni canlı növləri meydana gəlib. Məsələn, məməlilər və quşlar daha yaxşı uyğunlaşma qabiliyyətinə malik idilər. Bu yeni növlər daha çevik və rəqabətə davamlı olublar. Dinozavrlar isə bu rəqabətdə geri qalıb və onların qida qaynaqlarına çıxışları məhdudlaşıb. Yeni canlı növlərinin yaranması onların ekosistemlərdə üstünlük qazanmasına və dinozavrların məhv olmasına səbəb olub. Bu yeni canlılar, xüsusilə məməlilər, təkcə qida üçün deyil, həyat mühiti üçün də rəqabətə girdilər. Dinozavrların uyğunlaşma qabiliyyətinin zəif olması onların bu rəqabəti itirməsinə səbəb oldu. Yeni canlı növlərinin bu üstünlüyü dinozavrların nəslinin kəsilməsində mühüm rol oynadı. Həmçinin, yeni canlıların inkişafı ekosistemlərin yenidən formalaşmasına gətirib çıxardı və bu proses dinozavrların yaşama şansını daha da azaltdı.
Yerin maqnit sahəsinin zəifləməsi
Dinozavrların nəsillərinin kəsilməsi ilə bağlı başqa bir nəzəriyyə Yerin maqnit sahəsinin zəifləməsi ilə əlaqələndirilir. Yerin maqnit sahəsi planetimizi Günəşdən gələn zərərli radiasiyalardan qoruyur. Lakin müəyyən dövrlərdə bu maqnit sahəsi zəifləyib və nəticədə zərərli radiasiyalar Yer səthinə çatıb. Dinozavrların nəsillərinin kəsildiyi dövrə aid maqnit sahəsində bu cür zəifləmə prosesləri baş verib. Radiasiyalar xüsusilə dinozavrların yaşadığı ərazilərə təsir edərək onların tənəffüs və reproduktiv sistemlərinə zərər verib. Radiasiya təsiri onların mutasiyalarını artırıb və xəstəliklərə qarşı zəifliklərini gücləndirib. Bu proses dinozavrların tədricən tələf olmasına və nəsillərinin kəsilməsinə səbəb olub. Eyni zamanda, maqnit sahəsinin zəifləməsi ilə əlaqədar olaraq iqlim dəyişikliyi və atmosfer təzyiqində də dəyişikliklər meydana gəlib. Bu dəyişikliklər dinozavrların yaşadıqları mühitlərə mənfi təsir göstərib və onların sağ qalma ehtimallarını daha da məhdudlaşdırıb. Yerin maqnit sahəsinin zəifləməsi nəticəsində baş verən radiasiya təsiri onların uzun müddət yaşamasına mane olmuş və nəslin tükənməsinə gətirib çıxarmışdır.
