Müsahibimiz Azərbaycan Respublikası Əqli Mülkiyyət Agentliyinin İdarə Heyətinin sədri Kamran İmanovdur.
(əvvəli https://xalqqazeti.az/az/ekologiya/200832-eqli-mulkiyyet-innovasiyalar-yasil-gelecek)
2020-ci ildə insan sağlamlığı və ətraf mühitə vurulan zərər səbəbindən qalıq yanacaq dəyərinə daxil edilməyən, mədən yanacaq sənayesinin subsidiyalaşdırılmasına, o cümlədən birbaşa subsidiyalar və vergi güzəştləri də daxil olmaqla, təxminən, 5,9 trilyon dollar xərclənmişdir. Müqayisə üçün qeyd edilməlidir ki, 2050-ci ilə qədər tullantıların xalis sıfır həddinə çatdırılması üçün 2030-cu ilə qədər texnologiya və infrastruktur da daxil olmaqla, bərpaolunan enerji mənbələrinə ildə, təxminən, 4 trilyon dollar sərmayə qoyulmalıdır.
İlkin xərclər məhdud resurslara malik bir sıra ölkələr üçün əlverişli olmaya bilər və onların əhəmiyyətli bir hissəsi üçün keçidin təmin edilməsi məqsədilə texniki və maliyyə dəstəyi tələb olunacaq. Lakin bərpaolunan enerji mənbələrinə qoyulan sərmayələr öz bəhrəsini verəcək. Təkcə çirklənmənin və iqlim dəyişikliklərinin təsirinin azaldılması 2030-cu ilə qədər dünya üzrə ildə 4,2 trilyon dollara qədər məbləğin qənaət edilməsinə səbəb ola bilər.
Sərmayələrin artımı və müəyyən edilmiş gücün genişlənməsi ilə yaxın onilliklərdə on milyonlarla əlavə iş yerinin yaradılması gözlənilir. Bərpaolunan enerji sektoru üzrə 2050-ci ilə qədər, ən azı, 42 milyon insanın işlə təmin olunacağı gözlənilir. Enerji səmərəliliyinin təmin edilməsi üzrə tədbirlər 21 milyon, sistemin çevikliyi isə 15 milyon əlavə iş yeri yaradacaq.
Milli mərhələdə müəyyən edilmiş töhfələr – emissiyaların azaldılmasına və iqlim dəyişikliyinin təsirlərinə uyğunlaşmağa yönəlmiş ayrı-ayrı ölkələrin iqlim üzrə fəa-liyyət planları-istiləşmənin 1,50C-ə qədər məhdudlaşdırılması ideyasına əsaslanaraq, bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadənin məqsədlərini müəyyən etməli, qlobal elektrik enerjisinin istehsalında bərpaolunan enerji mənbələrinin payı isə 2030-cu ilə qədər indiki 29 faizdən 60 faizədək yüksəlməlidir. Əgər biz 2050-ci ilə qədər xalis sıfır tullantılara nail olmaq istəyiriksə, indidən 2030-cu ilə qədər texnologiya və infrastruktur da daxil olmaqla bərpaolunan enerji mənbələrinə ildə, təxminən, 4 trilyon dollar sərmayə qoyulmalıdır.
Bu sərmayə illik qalıq yanacaq subsidiyalarından çox aşağıdır, lakin öz bəhrəsini verəcək. Təkcə çirklənmənin və iqlim dəyişikliklərinin təsirinin azaldılması 2030-cu ilə qədər dünya üzrə ildə 4,2 trilyon dollara qədər məbləğin qənaət edilməsinə səbəb ola bilər.
– Hansı səbəbə görə patentlərin əsasında texnologiyaların təkmilləşməsi iqlim məqsədləri üçün kifayət deyil?
– Texnologiya prosesin əsas hissəsidir. O, inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlara resurslardan daha səmərəli istifadə etməyə imkan verə bilər. O, həmçinin yüksək karbonlu materialları əvəz etməyə və iqlim perspektivlərini şəhərlərimizin, binalarımızın, məhsulların və qida sistemlərinin inkişafına sistemli şəkildə inteqrasiya etməyə imkan verir.
Bu yaxınlarda İqlim Dəyişikliyi üzrə Hökumətlərarası Panel (IPCC) tərəfindən bildirildiyi kimi, xidmətlərə tələbatın qarşısını almaq, dəyişdirmək və yaxşılaşdırmaq 2050-ci ilə qədər qlobal miqyasda istixana qazı emissiyalarını 40-70 faiz azaltmaq potensialına malikdir. Bu, investisiyalarımıza, siyasətlərimizə və davranışlarımıza dəyişikliklər tələb edir.
Texnologiya və innovasiyalar həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar üçün təəssüf doğurmayan seçimlər təqdim edən bir çox texnologiya ilə həmişəki kimi, işi təkmilləşdirməkdən daha çox sistemlərin dəyişməsini təmin etmək gücünə malikdir. Rəqəmsal texnologiyalar burada tələb və təklifi daha yaxşı uyğunlaşdırmaq, lazımsız istehsal tullantılarının qarşısını almaq və dairəvi sistemlərin dizaynını və istifadəsini təmin etmək potensialını nəzərə alaraq xüsusi qeyd edilməlidir.
Əsas odur ki, iqlim texnologiyaları qalıq yanacaqdan imtina etmədən səmərəsizdir: Qalıq yanacaqdan asılılıq bir çox iqlim texnologiyalarının səmərəliliyini azaldır. Elektrik qövs sobaları, elektrik nəqliyyat vasitələri, hidrogen və istilik nasosları müxtəlif sektorların karbonsuzlaşdırılması üçün vacib hesab olunur. Bununla belə, bu texnologiyaların iqlimin azaldılması potensialı onları qidalandıran elektrik şəbəkələrini gücləndirmək üçün bərpa olunan enerjiyə tabedir. Məsələn, alternativ poladqayırma yanacağı kimi hidrogen iqlim texnologiyası diqqət çəkir. Bununla belə, onun dekarbonizasiya potensialı, ilk növbədə, hidrogenin necə istehsal olunduğundan çox asılıdır.
Bərpa olunan elektrik enerjisindən daha çox təbii qazdan (qalıq yanacaq) əldə edilən hidrogen məhdud emissiyaların azaldılması potensialına malikdir. Əsasən qalıq yanacaqlardan istifadə edən elektrik şəbəkəsi sistemlərinə malik ölkələr hidrogen və elektrik enerjisindən asılı olan digər karbonsuzlaşdırma tədbirlərinin davamlı və səmərəli şəkildə həyata keçirilməsində maneələrlə üzləşirlər. Beləliklə, qalıq yanacaqların tədricən ləğvi bir çox iqlim texnologiyalarının müvəffəqiyyəti və səmərəliliyi üçün tək bir stimul deyil, həm də ilkin şərtdir.
– Bəs bu yaşıl texnologiyalar hansılardır?
– UNCTAD 17 qabaqcıl yaşıl texnologiyaları seçib və qeyd edir ki, bunlar 2030-cu ilə qədər həcmi 9,5 trilyon dollardan çox bazar yarada bilər, onların arasında aşağıdakılar da vardır:
– süni intellekt;
– blokçeyn;
– əşyaların interneti;
– elektromobillər;
– 5G;
– 3D-çap;
– pilotsuz uçuş aparatları;
– robot texnikası;
– gen redaktəsi;
– nanotexnologiyalar;
– bərpa olunan enerji mənbələri.
“Yaşıl kitab”da qeyd olunur ki, qlobal istiləşməni 1,5 və ya hətta 2 dərəcə selsi ilə məhdudlaşdırmaq üçün modelləşdirilmiş hər bir yol bu onillikdə istixana qazlarının sürətli və kəskin azaldılmasına əsaslanır. 2030-cu ilə qədər emissiyaları yarıya endirmək üçün lazım olan həllərimiz olsa da, 2050-ci ilə qədər xalis sıfıra çatmaq əhəmiyyətli və sürətli texnoloji yeniliklər tələb edilir.
Statistik faktlarla tanış olaq. Əvvəlcə qeyd edək ki, iqlim dəyişikliyinin təsirinin azaldılması texnologiyalarında ixtiralar 1995-2011-ci illər arasında 5 dəfə artmışdır. Lakin sonradan 2014-2017-ci illər arasında verilmiş patent müraciətlərinin ümumi sayında nəzərəçarpacaq yavaşlama müşahidə edilmişdir (qrafikə bax).
Aqrar sektorda patentlərlə mühafizə olunan yüksək səviyyəli innovasiyalar mövcuddur. Kənd təsərrüfatı mühəndisliyi sahəsində patent müraciətləri 2000-2017-ci illər arasında ildə təxminən 10 faiz artıb və bu dövr ərzində 6 dəfə çoxalıb. 2001-2020-ci illər arasında bütün texnologiyalar üçün patent müraciətlərinin 400 faiz artması ilə 9 texnoloji yenilik kənd təsərrüfatı sektorunda səviyyələr orta səviyyədən xeyli yuxarıdır, bunu kənd təsərrüfatı patent ərizələrinin sayı sübut edir (qrafikə bax).
Hökumət siyasətləri ilə idarə olunan hidrogen texnologiyaları və patentləri davamlı olaraq artır. 2021-ci ilin əvvəlinə 30-dan çox ölkə hidrogen yol xəritəsi hazırlamışdır. 2010-cu ildən bəri qlobal miqyasda 32 mindən çox patent ailəsi təqdim edilmişdir. Onların 77 faizi aktivdir ki, bu da potensial olaraq yüksək səviyyədə kommersiya marağı olduğunu göstərir. Çin, ABŞ və Yaponiya hidrogen texnologiyası sahələrində patent müraciətlərinin sayına görə liderlik edir. Patentlərin yarıdan çoxu hidrogen istehsalına, əsasən elektrolizlə, qalanları isə saxlanma, paylama və istifadəyə yönəlib. Hidrogenin istifadəsi baxımından patent müraciətlərinin əksəriyyəti onun sənaye proseslərində və elektrik enerjisinin istehsalında tətbiqi ilə bağlıdır (qrafikə bax). Bu, polad və sement sektorları üçün perspektivlidir.
4-cü sənaye texnologiyalarında son onilliklərdə nəzərə çarpacaq inkişaf müşahidə edilmişdir. Onların artımı, ümumilikdə, texnologiyalar üzrə baza artım tempindən 5 dəfə çoxdur və 2018-ci ildə qlobal patentləşdirmə fəaliyyətinin 11 faizini təşkil edib (qrafikə bax).
Tətbiqlərdəki bu kütləvi artım müvafiq olaraq Avropa, Yaponiya, Çin və Koreya Respublikası ilə müqayisədə ABŞ-da kəskin şəkildə daha böyükdür. Patent fəaliyyəti də yüksək konsentrasiyaya malikdir. Birləşmiş Ştatlar və Çin ən böyük rəqəmsal platformalara malikdir, dünyanın ən böyük məlumat mərkəzlərinin yarısına evsahibliyi edir və ən yüksək 5G qəbul dərəcələrinə malikdir. Tədqiqat və inkişaf baxımından ABŞ və Çin son 5 ildə dünyanın ən yaxşı süni intellekt tədqiqatçılarının 70 faizini və süni intellekt üzrə startapın maliyyələşdirilməsinin 94 faizini təşkil edir.
Müəyyən texnologiyalarda daha da böyük bir patent artımı müşahidə olunmuşdur. Blockçeyn (Blok zənciri) patent müraciətləri 2013-cü ildən bəri hər il 140–230 faiz artıb. Süni intellekt və maşın öyrətməsi üzrə sənədlər 2012–2016-cı illər arasında qlobal miqyasda 4 dəfə artıb, onların 92 faizi 2019-cu ildə aktiv olub.
Sonda isə bərpa olunan enerjinin qlobal göstəriciləri 2008–2020-ci illər üzrə verilir (cədvələ bax).
Burada diqqəti bərpa olunan enerjinin hədəfləri olan ölkələrin sayına yönəldək. 2008-2017-ci illərdə 79-dan 179-a qədər artım müşahidə olunur və 2020-ci ildə bu say 165 ölkəyə bərabərdir, yaşıl patentlərin sayı isə 5 dəfə artmışdır.
– Bəs qabaqcıl olan dövlətlərdə və tanınmış iri kompaniyalarda “yaşıl” iqtisadiyyata qulluq edən patentlərin (“yaşıl” patentlər) vəziyyəti necədir?
– Sualın cavabı üçün ayrı-ayrı ölkələrdəki vəziyyətə nəzər salaq. Əvvəlcə Çindən başlayaq. Ekoloji təmiz və aşağı karbonlu patentlərin statistik təhlili üzrə son hesabatda qeyd olunduğu kimi, Çinin dayanıqlı inkişafı, onun güclü “yaşıl” innovasiyaları ilə daha da güclənir. Hesabatda aşağı karbonlu texnologiyalar üzrə patent müraciətlərinin sayının illik müqayisədə 20 faiz artması qeyd olunur ki, bu da qlobal orta göstəriciləri keçir.
Çin Dövlət Əqli Mülkiyyət İdarəsi tərəfindən nəşr olunan hesabatda Çinin qlobal “yaşıl” inkişafın təşviqində əsas rolu vurğulanır. Bildirilir ki, 2023-cü ildə Çindən daxil olan ekoloji təmiz və aşağı karbonlu ixtiralara dair patent müraciətlərinin sayı dünya həcminin yarısından çoxunu təşkil etmiş və illik hesabda 20 faiz artaraq, 101 minə çatmışdır.
Elektrik avtomobil istehsalçısı olan NIO şirkəti, ixtiraya dair ən çox patentə sahib şirkətdir. 2023-cü ildə bu Çin şirkətinin ümumi gəliri 55,62 milyard yuana (7,78 milyard ABŞ dolları) çatmış, bunun da 13,43 milyard yuanı elmi-tədqiqat işlərinə yatırılmışdır. 2024-cü ilin iyun ayına olan məlumata əsasən, 10 illik avtomobil istehsalçısı olan şirkət, dünya üzrə 9 minə yaxın patent müraciətləri ilə seçilir.
Hesabatda 2017-ci ildən bəri bütün dünya üzrə patent müraciətlərinin sayında müşahidə olunan rekord sayda artım barədə qeyd olunur. Bu müraciətlərin ümumi sayında 37,2 faiz, enerji saxlama cihazları üzrə patentlərin payına düşür və bu sahədə artım tempi 19,8 faiz təşkil edir, karbon tutumu, utilizasiyası və saxlanması sahəsindəki müraciətlərin payı isə 6,7 faiz təşkil edir. Ekoloji təmiz enerji mənbələri üzrə hidrogen enerjisi bir çox ölkələr üzrə yeni innovasiya sahəsinə çevrilərək sürətli artım nümayiş etdirir.
Hesabata əsasən, Çin 2016-cı ildən 2023-cü ilə qədər olan müddət ərzində yanacaqdan istifadə nəticəsində karbon dioksid emissiyalarının azaldılması və enerji qənaəti kimi sahələrdə öz artım tendensiyasını qoruyub saxlayaraq digər iri ölkələri geridə qoymuşdur.
Çin 2030-cu ilə qədər karbon emissiyalarının pik həddə çatdırılması və 2060-cı ilə qədər karbon neytrallığına nail olmaq üçün öz qarşısına məqsədlər qoyub. Çin Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinin 20-ci çağırışının 3-cü Plenumunda qəbul olunmuş qərara əsasən, yaşıl və aşağı karbonlu inkişafın təşviq edilməsinin zəruriliyi vurğulanır.
2023-cü il istehlak tendensiyalarına dair hesabata əsasən, çinli istehlakçıların 73,8 faizi və əsasən, 1990-cı illərdən sonra doğulmuş istehlakçılar yaşıl və ekoloji cəhətdən təmiz məhsullara və ya brendlərə üstünlük verirlər.
Aşağı karbonlu texnologiyalara üstünlüyün verilməsi novatorlar üçün bir sıra imkanlar yaradır. Məişət texnikası üzrə lider olan Gree şirkəti enerjiyə qənaət və emissiyaların azaldılması sahələri üzrə, təxminən, 3500 patent müraciətləri edib.
Yaponiyada isə patent fəaliyyətinin “yaşıllaşdırılması” dərəcəsi kifayət qədər yüksəkdir: Ölkədə bütün patentlərin 9,9 faizini ətraf mühit texnologiyaları təşkil edir. Bu göstərici yalnız Almaniyada yüksəkdir: 12,1faiz. Dünya üzrə orta göstərici 8,9 faiz , Koreyada 9,6 faiz, İsveçdə 9,2 faiz, ABŞ-da 7,6 faiz, Çində 6,9 faiz təşkil edir. Rusiyada 2012-ci ildə ekoloji texnologiyalara dair patentlərin payı, ümumilikdə, mövcud olan bütün patentlərinin sayının 7 faizini təşkil edib. Çin və Hindistanda ekoloji ixtiraların patentləşdirilməsində çox böyük artım müşahidə edilir (2000-2012-ci illər ərzində 9-10 vahid artım). Eyni zamanda, Yaponiya rezidentlər və xarici iddiaçılar tərəfindən qeydə alınan “yaşıl” patentlərin sayına görə (32,4 faiz) yalnız Çindən (37,7 faiz) geri qalır və ABŞ-ni (25 faiz) qabaqlayaraq dünyada ikinci yerdə qərarlaşır. Bu göstərici yeni ekotexnologiya bazarının intensiv inkişafının göstəricisidir.
Bunlardan savayı qeyd etməliyik ki, 2006-cı ildə qlobal elektrik istehlakının təxminən 18 faizi bərpaolunan enerji mənbələrindən, 13 faizi isə odun yanması kimi ənənəvi biokütlədən təmin olunmuşdur. 2010-cu ildə qlobal enerji istehlakının 16,7 faizi bərpaolunan mənbələrdən əldə edilib; 2015-ci ildə bu rəqəm 19,3 faiz olmuşdur. Ənənəvi biokütlənin payı tədricən azalır, bu zaman bərpa olunan enerjinin payı isə artır.
Rusiya Elmlər Akademiyasının Energetika Araşdırmaları İnstitutunun və Moskva İdarəetmə Məktəbinin “Skolkovo” Enerji Mərkəzinin proqnozuna əsasən, 2040-cı ilədək bərpaolunan enerji mənbələri qlobal elektrik enerjisi istehsalının 35-50 faizini və ümumi enerji istehlakının 19-25 faizini təmin edəcək.
2004-cü ildən 2013-cü ilə qədər Avropa İttifaqında (Aİ) bərpaolunan mənbələrdən istehsal olunan elektrik enerjisinin payı 14 faizdən 25 faizə yüksəlmişdir. Almaniyada 2018-ci ildə elektrik enerjisinin 38 faizi bərpaolunan mənbələrdən istehsal edilib. 2023-cü il mayın 21-də saat 11:00-dan 17:00-a qədər Aİ ölkələrinin böyük əksəriyyətində alternativ mənbələrdən (külək turbinləri və günəş elektrik stansiyaları) həddindən artıq istehsal səbəbindən elektrik enerjisinin dəyəri mənfi qiymətlərə keçmişdir.
Braziliya şəkər qamışından yanacaq etanolu istehsal etməklə dünyanın ən böyük bərpaolunan enerji proqramını yerinə yetirir; etil spirti hazırda ölkənin avtomobil yanacağına olan tələbatının 18 faizini ödəyir. Etanol yanacağı ABŞ-da da geniş yayılmışdır.
Hidroenergetika bərpa olunan enerjinin ən böyük mənbəyidir, qlobal elektrik enerjisi istehsalının 15,3 faizini və qlobal enerji istehlakının 3,3 faizini təmin edir (2010-cu ildə).
Külək enerjisindən istifadə 2013-cü ildə quraşdırılmış gücü 318 qiqavat (GW) olmaqla bütün dünyada ildə, təxminən, 30 faiz artır və Avropa, ABŞ və Çində geniş şəkildə istifadə olunur.
Günəş elektrik stansiyaları Almaniya və İspaniyada məşhurdur. Günəş istilik stansiyaları ABŞ və İspaniyada fəaliyyət göstərir və onlardan ən böyüyü Moxave səhrasındakı 354 MVt gücündə olan stansiyadır.
Fotoelektrik panel istehsalı sürətlə artır, 2008-ci ildə istehsal olunan panellərin ümumi gücü 6,9 GW (6,900 MVt) təşkil edir ki, bu da 2004-cü il səviyyəsindən, təxminən, 6 dəfə çoxdur.
Böyük qeyri-xammal şirkətləri bərpa olunan enerjidən istifadəni dəstəkləyir. Belə ki, IKEA özünü 2020-ci ilə qədər tamamilə bərpaolunan enerji ilə təchiz olunmağı hədəfləmişdir.
– Bəs iri kompaniyalarda, biznesdə vəziyyət nə yerdədir?
– Apple – günəş elektrik stansiyalarının ən böyük sahibidir və şirkətin bütün məlumat mərkəzləri bərpa olunan enerji mənbələrindən qidalanır. Google-un enerji istehlakında bərpa olunan mənbələrin payı 35 faiz təşkil edir və şirkətin bərpa olunan enerjiyə investisiyaları 2 milyard dolları ötüb.
İqtisadiyyatın Ali Məktəbi (Высшая школа экономики) və Sankt-Peterburqun Avropa Universitetinin birgə tədqiqatları göstərir ki, enerjinin bərpa olunan mənbələrinin və yaşıl energetikanın istifadəsinin kompaniyaların fəaliyyətinə böyük təsiri mövcuddur. Bəllidir ki, dövlət və biznes yüzlərlə milyard dollar enerjinin bərpa olunan mənbələrinin, nüvə energetikasının və elektronəqliyyatın inkişafına xərcləyir. Bunların payı 2020-ci ildə enerji sektoruna yatırılan investisiyaların ümumi həcminin 40 faizini təşkil edirdi və 400 milyard dollara çatmışdı. Avropa Birliyində yaşıl energetikaya aid olan məsrəflər 3,5 dəfə ənənəvi energetikaya aid olan xərcləri üstələyirdi. Məsələn, Çin qaz və neft sferalarına yatırımları 40 faiz azaldaraq, əsasən enerjinin bərpa olunan mənbələrinə yönəldir.
(ardı var)
Müsahibəni apardı:
Vaqif BAYRAMOV
XQ
