Hindistanın strateji dəstəyi ilə İran BRICS ittifaqında mühüm dayağı təmin etdi. İslam Respublikasının səlahiyyətliləri bu addımı “tarixi nailiyyət” kimi qiymətləndirdi. BRICS-in ən yeni üzvü olma İran üçün dəyişən geosiyasi mühitdə tarazlığı və Hindistan üçünsə ortaq ambisiyalara əsaslanan tərəfdaşlığı əks etdirir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Iran Wire” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur:
Rəsmilər iki ölkənin Çabahar limanı və Şimal-Cənub Beynəlxalq Nəqliyyat Dəhlizi kimi böyük layihələrdə əməkdaşlığı inkişaf etdirdiyini bildirir.
Oktyabrın 22-də İran prezidenti Məsud Pezeşkian və Hindistanın baş naziri Narendra Modi Rusiyanın Kazan şəhərində keçirilən BRICS sammiti çərçivəsində ilk dəfə görüşdülər və bu, onların genişlənən tərəfdaşlıqlarında mühüm məqam oldu.
Bu, iqtisadi, təhlükəsizlik və infrastruktur cəbhələrində əməkdaşlığın artmasına və Hindistanın Yaxın Şərq diplomatiyasında təsirli oyunçu kimi inkişaf edən roluna işarə edir.
Regional əlaqə üçün qabaqcıl layihə olan Çabahar limanı Hindistan və İranın möhkəm iqtisadi və strateji tərəfdaşlığa sadiqliyini simvollaşdırır. Bununla belə, həm də son 20 ildə bu əməkdaşlığın mürəkkəbliyini və xarici təzyiqləri vurğulayır.
BRICS və İranın arzuları
BRICS bloku Dünya Bankı və BMT Təhlükəsizlik Şurası kimi qlobal qurumlarda Qərbin təsirini tarazlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Son genişlənməsindən sonra qrup hazırda 28,5 trilyon dollarlıq birləşmiş iqtisadi gücü təmsil edir və dünya xam neft ehtiyatlarının əhəmiyyətli 44 faizinə sahibdir.
2023-cü ildə İranın dövlətə bağlı “Keyhan” qəzeti Ali Rəhbər Xamnəi ilə həmfikir olaraq, BRICS-ə üzvlüyün ABŞ dollarından daha az asılı olma imkanı verəcəyini bildirib.
Bununla belə, hindistanlı diplomat Mira Şankar buna şübhə ilə yanaşır: “BRICS-də müzakirə edilən yeni ödəniş sistemləri hələ də kəşfiyyat mərhələsindədir və ortamüddətli perspektivdə ABŞ dollarının hökmranlığına problem yaratmır”.
Hindistan və İran üçün BRICS-ə üzvlük nə deməkdir?
BRİKS-ə üzvlük çətin iqtisadi vəziyyətlə mübarizə aparan İran üçün siyasi və diplomatik təcridini azaltmaq üçün mühüm fürsət təqdim edir.
İran blok daxilində əlaqələri gücləndirməklə yeni bazarlara çıxmağa və iqtisadiyyatını neft ixracından asılı olmayaraq şaxələndirməyə ümid bəsləyir.
Yeri gəlmişkən, İranın BRICS-ə daxil olması Hindistanın strategiyasına, əsas xarici siyasətinə uyğundur və ona Qərb və Hind-Sakit okean ölkələri arasında əlaqələri tarazlaşdırmağa imkan verir.
Vaxt əhəmiyyətlidir, çünki Hindistan bu yaxınlarda Kanada ilə diplomatik qarşıdurma zamanı Qərb müttəfiqləri tərəfindən artan nəzarətlə üzləşdi. Həm Hindistan, həm də İran ABŞ-nın təzyiqləri ilə üzləşir.
İranın BRICS üzvlüyü Hindistana regional dinamikanı sabitləşdirməyə kömək edə, eyni zamanda, Hindistanın müdafiə, kəşfiyyat və İsraillə diplomatik əməkdaşlığını gərginləşdirə bilər. Buna baxmayaraq, əsas neft istehsalçısı kimi İran Hindistanın enerji ehtiyaclarının ödənilməsində əsas rol oynaya bilər.
Mira Şankar deyir: “Hindistan İranla əlaqələrini yüksək qiymətləndirir, xüsusən, Hindistanın mərkəzinə çıxışını asanlaşdıracaq Çabahar limanına görə".
Çabahar limanı: öhdəlik onilliyi
2024-cü ilin mayında Hindistan və İran İranın Oman körfəzindəki Çabahar limanının inkişafı və istismarı üçün 10 illik saziş imzalayıb. Razılaşmanın bir hissəsi olaraq Hindistan limanın inkişafına 120 milyon dollar sərmayə qoyacaq və infrastruktur kreditinə 250 milyon dollar ayıracaq.
İranın Xəzər dənizini Fars körfəzi ilə birləşdirən xətti Çabaharı Mərkəzi Asiya ilə Hind okeanı arasında mühüm ticarət arteriyası kimi yerləşdirir, Hindistan üçün ticarət yollarını açır. Yəni Pakistandan keçən ənənəvi quru yollarından yan keçməklə, Əfqanıstan, Orta Asiya və Rusiyaya yol.
Hindistanın İrandakı keçmiş səfiri D.P. Srivastava Çabaharın strateji potensialını vurğulayıb: "Bəndər Abbas İranın ən böyük limanı olsa da, sıxlıq və uzun gecikmələrdən əziyyət çəkir". Bununla belə, o qeyd edib ki, “Əfqanıstandakı qeyri-sabitlik Çabahar vasitəsilə nəqli məhdudlaşdırıb, limanın potensialına baxmayaraq, onun artımını ləngidir”.
Sanksiyalar zamanında sevgi
İslam Respublikası nüvə siyasətinə və s. görə uzun müddətdir ki, Qərbin sanksiyaları altındadır. Bu sanksiyalar Çabahar limanı layihəsini təxminən 20 il əngəlləyib.
2016-cı ildə son 15 ildə İrana səfər edən ilk Hindistan lideri olan baş nazir Narendra Modi iranlı səlahiyyətlilərlə Çabahar sazişini yekunlaşdıraraq layihənin uğuruna ümidləri yenidən alovlandırdı. Lakin 2018-ci ildə sanksiyalar bərpa olundu və 2019-cu ilə qədər Hindistan İran neftinin idxalını dayandırmağa məcbur qaldı.
Sanksiyalar ticarətə də ciddi təsir göstərdi. 2018-19-cu illərdə 17 milyard dollardan çox olan ikitərəfli ticarət 2021-22-ci illərdə 1,9 milyard dollara düşüb və son bir ildə 26 faiz azalıb.
Mira Şankar deyir: “İran iqtisadiyyatı illərlə davam edən sanksiyalardan sonra yüksək inflyasiyadan əziyyət çəkir və onun infrastrukturu sərmayə çatışmazlığı səbəbindən pisləşir”.
Kembric Universitetinin fəxri professoru Haşem Pesaranın sözlərinə görə, İranın son 30 ildəki iqtisadi problemlərinin yalnız 20 faizi sanksiyalardan qaynaqlanır, qalanının səbəbi daxili siyasət və korrupsiya ilə bağlıdır.
Hindistan Çabahar üçün sanksiyalardan azad olunduqdan sonra belə, layihə Tehranın beynəlxalq arbitraja müqaviməti və müqavilə şərtləri ilə bağlı uzun sürən fikir ayrılıqlarına görə gecikmələrlə üzləşdi.
Coğrafi yaxınlıq, regional əlaqə ehtiyacı, iqtisadi inteqrasiya və Əfqanıstan, Qərbi Asiya və Mərkəzi Asiyada ümumi təhlükəsizlik narahatlıqları Hindistan və İranı sıx əməkdaşlığa sövq edir. Bununla belə, Hindistanın İsraillə artan əlaqələri, İrandan neft idxalını azaltması və İranın təbii qaz yataqlarının işlənməsindən əl çəkməsi Tehranla münasibətləri gərginləşdirib. İran Hindistanın ABŞ sanksiyalarına əməl etməsindən və Vaşinqtonun Qərbi Asiyadakı müttəfiqləri ilə artan yaxınlığından narazılığını bildirib.
Hindistan, həmçinin, İranın regional hərəkətlərindən, xüsusən də Qırmızı dəniz münaqişəsində iştirak edən Yəmən husi üsyançılarına verdiyi dəstəkdən ehtiyatlanır. Bundan əlavə, İranın Ali Rəhbəri Əli Xamnəi Hindistanın Kəşmirdə müsəlmanlara münasibəti açıq şəkildə tənqid edir.
BRICS qərarları yekdil razılıq tələb etdiyinə görə rəsmi Dehli xüsusilə İranın nüvə proqramının canlanması və ya Qərblə gərginliyin artması kimi həssas məsələlərdə diqqətli hərəkət etməli olacaq. Donald Trampın Ağ evə qayıtması ilə dəyişən geosiyasi mənzərə şəraitində Hindistan-İran münasibətlərinin dayanıqlığını sınayaraq Çabaharın tərəqqisi və gələcək neft sövdələşmələri üçün yeni problemlər yarana bilər.
Y. QACAR
