Amerikalı politoloq Aleksandra Filippenko Haqqın.az saytına müsahibsində Rusiya və ABŞ münasibətləri, yeni prezident Trampdan gözlntilər, “Oreşnik” raketindən istifadəsinə ABŞ-ın necə reaksiya verdiyindən danışıb.
Azpost.info Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş müsahibəni oxucularına təqdim edir:
– Sizcə, üstəlik nüvə başlıqlarının çatdırılması üçün nəzərdə tutulmuş 5000 kilometrdən çox mənzilli “Oreşnik” qitələrarası ballistik raketinin buraxılması amerikalıları qorxuda bilib?
– Rəsmi olaraq Pentaqon Rusiyanın döyüş meydanında yeni ölümcül silah növündən istifadə etməsindən narahatlığını bildirib. Ancaq burada ABŞ-ı qorxması ilə heç nə yox idi. ABŞ hərbi dairələrində ümumi rəy belədir ki, Pentaqonda “Oreşnik”-in işə salınması Vaşinqtonun ən yüksək siyasi dairələrində heç kimi qorxutmayıb. Heç kim Moskvanın yeni təhdidindən danışmayıb və bununla bağlı Putini təcili sakitləşdirməyə, Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə hərbi yardımın verilməsini və Ukraynadakı müharibəyə müdaxiləni dayandırmağa çağırmayb.
Bu günlərdə Amerika ictimaiyyəti və mediası tamamilə daxili siyasətin problemlərinə, yeni administrasiyaya namizədlərə, Donald Trampın ikinci dəfə Oval kabinetə qayıtmasından sonra daxili siyasi həyatda hadisələrin necə cərəyan edəcəyinə yönəlib.
Bir sözlə, görünür, amerikalılar Vladimir Putinin qlobal hədə-qorxu cəhdini belə hiss etməyiblər. Rusiya mediasının təhlili açıq şəkildə göstərir ki, Dneprdə “Oreşnik” hücumu ilə Putin açıq şəkildə sadə amerikalıları qorxutmaq istəyirdi. Putin amerikalılara qorxu aşılaya bilmədi. Buna əlavə edəcəyəm ki, indi amerikalılar xarici siyasətə ümumiyyətlə az maraq göstərirlər.
– Washington Post qəzeti Donald Tramp və Vladimir Putin arasında Ukrayna müharibəsi ilə bağlı telefon danışığı barədə məlumat yayıb. Seçkidə qalib gəlmiş, lakin hələ də dövlət başçısı vəzifəsini öz üzərinə götürməmiş siyasətçinin hazırkı prezidentin yanında rəsmi danışıqlar aparması ABŞ qanunlarına nə dərəcədə uyğundur?
– Bəli, Trampın Vladimir Zelenskiyə ən azı bir təsdiqlənmiş zəngi və ola bilsin ki, Vladimir Putinə də zəngi var. Lakin Kreml bunu rəsmən təsdiqləməyib. Bununla belə, bu iddialar Donald Trampın hələ inauqurasiyadan əvvəl xarici siyasətdə və xüsusən də danışıqlar prosesində fəal iştirak etdiyini güman etməyə mane olmur.
Vəziyyətin unikallığı ondadır ki, hazırda Donald Tramp Amerika Birləşmiş Ştatlarının həm keçmiş, həm də gələcək prezidentidir. Bildiyiniz kimi, Amerikanın keçmiş prezidentləri daim müxtəlif danışıqlarda iştirak edir, xarici siyasət məsələlərində fəallıq nümayiş etdirirlər. Bu ilk xəbər deyil, həmişə olub, var və olacaq. Sadəcə başa düşməlisiniz ki, Donald Trampın andiçmə mərasimindən əvvəlki dövrdəki bütün fəaliyyəti Dövlət Departamentinin və Ağ Evin razılığı və icazəsi ilə baş verir. ABŞ-ın 47-ci prezidentinin xarici siyasət arenasında dediyi və etdiyi hər şey təbii ki, Kapitolinin icazəsi ilə edilir.
Bu xarakterik nüansa diqqət yetirin: Qeyri-adi və bəzən açıq-aşkar şokedici bəyanatlara və nəticələrə heç vaxt göz yummayan siyasətçi olan Donald Tramp Co Baydenin Ukraynaya hərbi hədəflərə zərbə endirmək üçün Rusiya ərazisinə Amerikanın uzaqmənzilli silahlarından istifadə etmək icazəsi ilə bağlı bir kəlmə də şərh etməyib.
– Bu nə deməkdir?
– Bu onu göstərir ki, Tramp prezident Baydenin qərarı ilə razılaşıb. Əks halda, o, Ağ Evdəki ilk günündə bu “dəhşətli fərmanı” ləğv edəcəyini dərhal bəyan edərdi. Əvəzində tam sükut hökm sürür, heç bir bəyanat yoxdur. Buradan belə nəticəyə gələ bilərik ki, iki prezident arasında Ağ Evdə söhbət zamanı bir çox məsələlər və qərarlar razılaşdırılıb.
– ABŞ Ukrayna Silahlı Qüvvələrinə yardım göstərərkən, obrazlı desək, həmişə qaz və əyləc pedallarını eyni vaxtda basıb. Nəticədə müxtəlif növ məhdudiyyətlər qoyulur və müharibə aparan Ukraynaya yardım, bir qayda olaraq, gecikdi. Burada ABŞ, Böyük Britaniya və Fransa təkcə öz raketləri ilə Rusiya ərazisinə hücumlara imkan vermir, həm də rus ordusunun qurbanlıq hücumlarına qarşı ukraynalılara mina və digər təsirli silahlar verməyə hazırdır. Hətta Avropa Parlamentinin sədri Roberta Metsola avropalıların əksəriyyəti adından Almaniyadan dərhal alman “Taurus” qanadlı raketlərini ukraynalılara təhvil verməsini tələb edib.
Nə baş verir?
– Bəli, indi görürük ki, Co Bayden prezidentliyinin qalan müddətində Ukraynada təxminən üç il davam edən müharibə zamanı qərar verə bilmədiyi addımları atır. Nəticədə Kiyev təkcə ən son uzaqmənzilli raketləri deyil, həm də NATO ordularının təchiz etdiyi digər silah növlərini də alacaq. Bundan əlavə, yaxın vaxtlarda Ukraynaya yeni yardım paketi qəbul ediləcək.
Sualınıza cavab olaraq güman edə bilərəm ki, 2025-ci il yanvarın 20-dək Co Bayden “pis polis” rolunu oynayacaq və Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin arsenalını gücləndirəcək ki, “yaxşı polis” sifətində 2025-ci ilin yanvarında oyuna daxil olan Donald Tramp prezident Putinlə danışıqlarda manevr imkanlarına sahib olacaq. Baydenin Ukrayna ilə bağlı son qərarlarının ləğvi ilə bağlı Trampdan heç nə eşitməməyimiz, düşünülmüş və əlaqələndirilmiş taktikalarla məşğul olduğumuzun sübutudur.
– Şimali Koreya hərbi kontingentinin Rusiya ordusunun tərəfində iştirak etməsi faktı Vaşinqton, London və Parisin ukraynalılara Rusiya ərazisinə raket hücumlarına icazə verməsinə nə dərəcədə təsir edib?
– Düşünürəm ki, burada birbaşa əlaqə var. Çünki on min əsgərin müqabilində Moskva Şimali Koreyanı yanacaq, müasir silahlar, hərbi texnologiya və s. ilə təmin edəcək. Co Bayden G-20 toplantısında Çin prezidenti Si Sinpinlə görüşdən sonra Rusiyanın hərbi obyektlərə zərbələr endirməyə icazə verib. ABŞ və Çin liderləri arasında danışıqlar uzun sürdü və bağlı qapılar arxasında keçdi. Hesab edirəm ki, bir çox cəhətdən gözlənilmədən Moskva-Pxenyan tandeminin formalaşması ABŞ və Çinin maraqlarını yaxınlaşdırdı. Aydındır ki, Çin Şimali Koreya ordusunun Ukraynadakı müharibədə, hətta Rusiyanın tərəfində iştirak etməkdə maraqlı deyil. Çin KXDR-in əsas iqtisadi, resurs və ərzaq donorudur. Sədr Si isə Pxenyanın Çin Xalq Respublikasından başqa heç kimdən asılı olmasından qətiyyən razı deyil.
Öz növbəsində ABŞ Şimali Koreyanın bunun müqabilində Ukrayna cəbhəsində Rusiyadan hərbi yardım ala biləcəyindən ehtiyat edir. Beləliklə, Baydenin ukraynalılara Rusiyaya Amerika raketləri atmaq icazəsi Çin lideri ilə məsləhətləşmələrdən sonra verilib.
– Donald Tramp Ukraynada müharibəni 24 saat ərzində dayandırmaq barədə seçki vədini indi necə şərh edir? Axı onun prezident seçkilərindəki qələbəsindən iyirmi gün keçir…
– ABŞ-ın seçilmiş prezidenti simvolizmin böyük tərəfdarıdır. Tramp həqiqətən də Trampın qəbul etdiyi “Amerikanı yenidən möhtəşəm et” şüarının sahibi olan Ronald Reyqan kimi olmaq istəyir. Yeri gəlmişkən, Reyqan bu şüarı Amerika üçün çox çətin vaxtlarda, 1979-cu ildə İranda İslam İnqilabının qələbəsindən sonra ekstremistlər ABŞ-ın Tehrandakı səfirliyini ələ keçirib, orada əllidən çox amerikalı diplomatı girov saxldığı zamanda demişdi.
Donald Tramp hesab edir ki, “Amerikanı yenidən möhtəşəm edək” (MAGA) şüarını miras yolu ilə qəbul edib. Amerikalılar üçün o, inaqurasiyadan bir neçə saat sonra amerikalı girovları azad edən Ronald Reyqanla əlaqələndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1980-ci ildə Respublikaçı Reyqan və Demokrat Cimmi Karterin bütün seçki kampaniyası amerikalı girovların azad edilməsi mövzusu üzərində qurulmuşdu. İnanıram ki, Tramp da onun andiçmə mərasimindən bir gün sonra Ukraynadakı döyüşlərin dayandırılmasını çox istərdi. Donald Trampın bəzi fanatik pərəstişkarları onu “Corc Vaşinqtondan sonra ABŞ-ın ən böyük prezidenti” adlandırırlar. Bu, təbii ki, Trampa yaltaqlıqdır. Bununla belə, ən çox o, növbəti Reyqan olmaq arzusundadır və Trampın Ukraynadakı müharibəni 24 saat ərzində dayandıracağına dair illüziya kampaniyası vədini diktə edən də məhz budur.
– Sizcə Trampın bu məqsədiniqeyri-mümkün sayırsınız? Mən Ukraynada müharibəni bitirməyi nəzərdə tuturam…
– Xarici siyasət sahəsində işləmək üçün Donald Trampın irəli sürdüyü namizədlərə diqqət yetirin. Demək olar ki, hamısı tipik “qırğılardır”. Yəni Vladimir Putinin siyasətinə haqq qazandırmayan və şübhəsiz ki, Rusiya ilə münasibətləri yaxşılaşdırmağa çalışmayan insanlar…
– Amma dedilər ki, Tramp Rusiyaya rəğbət bəsləyən insanları öz administrasiyasına dəvət edib…
– Yenə deyirəm: Ağ Evin xarici siyasət kursunu formalaşdıracaq və həyata keçirəcək şəxslər arasında rusiyapərəst şəxslər yoxdur. Kremlə bir növ simpatiyada şübhəli bilinə bilən yeganə şəxs Milli Kəşfiyyatın rəhbəri vəzifəsinə namizəd Tulsi Qabbarddır. Onun hələ Konqresdəki dinləmələrdən keçib-keçməyəcəyi bəlli deyil. Həmçinin bu ilin aprelində Konqresdə Ukraynaya yardımın ayrılmasının əleyhinə səs verən Met Gets ədliyyə naziri vəzifəsinə namizəddir. Kiyevə dəstəyə qarşı çıxan bir neçə başqa siyasətçi də var. Lakin onlar Donald Tramp administrasiyası dövründə ABŞ-ın xarici siyasətində zərrə qədər də rol oynamayacaqlar, çünki xarici siyasət milli təhlükəsizlik müşaviri Mayk Vals və dövlət katibi Marko Rubiodur.
– Prezident Putin Donald Trampın sülh planını qəbul edə bilərmi?
– Trampın planını “sülhpərvər” adlandırmağa tələsməzdim. Bu, sadəcə olaraq, danışıqlar üçün onun təklif etdiyi başlanğıc nöqtəsidir. Yəni, Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin həlli üçün yol xəritəsi haqqında deyil, danışıqlara başlamaq üçün onun komandasının mövqeyi haqqındadır. Üstəlik, bütün dünya mediasının yazdığı planın həqiqətən də Tramp komandasının mövqeyi olub-olmadığını bilmirik. Axı bunu mahiyyətcə ABŞ-ın vitse-prezidenti vəzifəsinə namizəd J.D.Vens səsləndirib. Trampın özü isə bu planın mövcudluğunu nə təsdiq, nə də təkzib edib.
– Bildiyiniz kimi, Tramp danışıqlar aparmaq bacarığı ilə fəxr edir. Təsadüfi deyil ki, onun kitabı “Sövdələşmə sənəti” adlanır və o, bu sənətə tam sahib olduğuna inanır. Siz bununla razısınızmı?
– Tramp, əlbəttə ki, iş dünyasından gələn texnikalardan istifadə edərək danışıqlar aparmağı bilir. Yəni əvvəlcə payları qaldırmaq və yalnız bundan sonra danışıqlar masasına oturmaq. Bir daha qeyd etmək istərdim: Tramp adətən problemin həllinin ilkin konturlarını irəli sürür. Bundan sonrakı hər şey tərəflərin mövqeyindən və danışıqların gedişindən asılıdır. Rusiya da bunu başa düşür və 2025-ci ilin yanvarına qədər mümkün qədər çox əraziləri ələ keçirməyə çalışacaq. Digər sual isə sülh planının yekun variantının şərtlərinin necə formalaşdırılacağıdır.
Məsələn, Rusiyanın tərkibində qalacaq ərazilər necə adlanacaq? Bunları Rusiyanın qeyri-qanuni işğal etdiyi, rəsmi olaraq Ukraynaya məxsus torpaqlar adlandırmaq olarmı? Və ya bəlkə müvəqqəti işğal olunmuş ərazilər? Yoxsa, kobud desək, müstəqil ərazilər? Bütün bunlar çox fərqli səslənə bilər.
Xülasə, yalnız onu deyə bilərəm ki, Trampın planı elan edilsə də, əslində bu, danışıqlar üçün yalnız başlanğıc nöqtəsidir.
– Donald Tramp ilk prezidentlik dövründə NATO-dakı vəziyyətlə bağlı narazılığını gizlətmədi. O, alyans ölkələrinin ümumi xəzinəyə az pul ödəməsindən qəzəblənmişdi və avropalılardan hərbi xərcləri ÜDM-in iki faizinə çatdırmağı tələb etmişdi. Sizcə, Ağ Evə qayıdan Tramp qapını çırpıb ABŞ-ı NATO-dan çıxaracaqmı?
– Burada diqqət etməli olduğunuz iki tendensiya var. Gələcək dövlət katibi Marko Rubio ABŞ-ın Şimali Atlantika Alyansından çıxmasını çətinləşdirən qanunun həmmüəlliflərindən biridir. Üstəlik, bu qanun məhz Trampın NATO-ya üzv ölkələri hər cür danladığı və ABŞ-ın alyansın proqramlarında iştirakını məhdudlaşdırmaqla hədələdiyi zaman qəbul edilib. Marko Rubio isə bildiyiniz kimi, ABŞ-ın dövlət katibi olacaq. Prezident administrasiyasında ikinci ən nüfuzlu şəxs isə milli təhlükəsizlik üzrə müşaviri Maykl Vals olacaq. O, bütün NATO ölkələrinin müdafiəyə daha çox sərmayə qoymasını və ABŞ-ın buna uyğun olaraq NATO-ya maliyyə sərmayələrini azaltmalı olduğunu söyləyirdi. Mənə deyin, bu bəyanatlar ABŞ-ın NATO-dan çıxmaq niyyəti barədə nəsə deyirmi?
Təbii ki, Tramp söz verdiyi kimi, NATO-nun qeyri-hərbi proqramlarında Amerikanın maliyyə iştirakını zəiflədəcək. Ancaq real təhlükələr halında, Amerika döyüş gəmiləri, dəniz piyadaları və Hərbi Hava Qüvvələri fövqəladə vəziyyətdə olan zamanı lazım olan yerdə olacaqlar.
Bəli, Ağ Evin gələcək sahibi həqiqətən də güclü Avropa İttifaqının ABŞ-ın maraqlarına uyğun olmadığına inanır. Lakin eyni zamanda Tramp əmindir ki, ABŞ “rahat tərəfdaşlar” kimi gördüyü Şərqi Avropa ölkələri ilə sıx əlaqələr qurmalıdır.
