Son zamanlarda başa çatan COP29 konfransının ən diqqətçəkən məqamlarından biri, dəniz məməlilərinin mühafizəsinə dair fəaliyyət göstərən təşkilatların Bakı Bulvarında balinanın tam ölçülü maketini nümayiş etdirməsi oldu. İştirakçılar maketi su şlanqı ilə sulayaraq balina ovu ilə bağlı BMT konfransına diqqət çəkdilər.
Caspian dənizində balinalar yaşamasa da, burada Qırmızı Kitaba daxil edilmiş nəsli kəsilməkdə olan Caspian suiti (Phoca caspica) mövcuddur. Azərbaycan sahillərində insanlar tez-tez fırtınalardan sonra onların cəsədlərini görürlər. Azərbaycanlı zooloq, Təbiət Tarixi Muzeyinin direktoru Tariel Eybatovun sözlərinə görə, Xəzər dənizi hər il Azərbaycanın şimal sahillərinə təxminən 2,000 suitinin cəsədini gətirir. Rusiya və Qazaxıstan sektorlarında vəziyyət daha da pisdir və suitilərin ölüm səviyyəsi daha yüksəkdir. 2024-cü il oktyabrın 24-dən noyabrın 13-dək Qazaxıstanın Manqistau bölgəsində baş verən ekoloji fəlakət məsələnin aktuallığını vurğuladı: Xəzər dənizi sahillərində 1,034 suitinin cəsədi aşkarlandı. Mütəxəssislər bu ölümlərin təbii hadisələr, o cümlədən sualtı zəlzələlərdən yaranan qaz emissiyaları ilə bağlı ola biləcəyini ehtimal edirlər.
Tariel Eybatov yaxınlarda Rusiyanın Xəzər Bioloji Resursları İnstitutu tərəfindən Mahaçqalada təşkil edilmiş "Caspian suiti: Xəzər ekosisteminin sağlamlığının göstəricisi" konfransında iştirak etdi və Turan informasiya agentliyinə fikirlərini bölüşdü.
* * *
Turan: Xəzər dənizi sahilində istirahət edənlər fırtınalardan sonra suitilərin cəsədlərinin sahilə çıxarıldığını tez-tez bildirirlər. Bu hadisə suiti populyasiyası üçün nə dərəcədə əhəmiyyətlidir? Bu heyvanların çoxalma tendensiyası necədir?
Tariel Eybatov: 2024-cü ildə Azərbaycanın Xəzər dənizi sektorunda Caspian suitilərinin monitorinqini apardıq. Gecə-gündüz müşahidələr güclü binokllar və gecəgörmə cihazları vasitəsilə aparıldı. Görülən suitilər foto və video ilə sənədləşdirildi. İlk suitilər 28 mart tarixində Azərbaycanın şimal Xəzər sularında Yalama yaxınlığında müşahidə edildi ki, bu da onların adi yaz miqrasiyasını göstərir.
12 aprel tarixində helikopterlər və balıqçılar tərəfindən verilən məlumatlar əsasında Abşeron arxipelaqındakı adalar – Böyük Plita, Kiçik Plita və Koltuş ətrafında suitilər müşahidə edildi. 19 fevraldan 7 iyuladək Azərbaycanın Xəzər sektorunun mərkəzi hissəsini, Türkmənistanla sərhədə qədər ərazini izlədik. Yanvar, fevral və martın əvvəllərində suitilər görünmədi; bu ərazilərdə ilk müşahidələr 18 aprel tarixində edildi. Gəmi əsaslı monitorinq dövründə ümumilikdə 302 suiti qeydə alındı: apreldə 78, mayda 65 və iyunda 159, maksimum gündəlik müşahidə sayı isə 25 fərd idi.
Suitilər adətən tək və ya 2-3 fərddən ibarət kiçik qruplarla hərəkət edirlər. Bütün müşahidə dövründə heç bir üzən cəsədə rast gəlinmədi. Orta hesabla, hər 5-6 kvadrat kilometrə bir suiti qeydə alındı.
Şimal Xəzərdə aparılan illik hava araşdırmaları ən azı 200,000 suitinin mövcud olduğunu, ildə təxminən 60,000 balanın doğulduğunu göstərir. Lakin balaların ölüm nisbətləri və çoxalma sonrası mərhələdə suitilərin sayı məlum deyil. 2024-cü ilin yaz, yay və payızında aparılan araşdırmamız hər 5-6 kvadrat kilometrə bir suitinin paylanma sıxlığını təsdiqlədi ki, bu da populyasiyanın tədricən bərpa olunduğunu və sabitləşdiyini göstərir.
Bu yaxşılaşmanın əsas səbəblərinə pestisid istifadəsinin azalması və 2020-ci ildə yırtıcı gəmi meduzası Beroe ovata-nın təqdim edilməsi ilə Mnemiopsis leidyi gəmi meduzasının 15 dəfə azalması daxildir. Bundan əlavə, suitilərin əsas ov növləri olan ançous və qalın balıqların populyasiyası bu növlər üzərindəki balıqçılıq təzyiqinin azalması nəticəsində artmışdır.
Azərbaycan sularında qeyri-qanuni sahil balıqçılığının kəskin azalması, xüsusilə də yenicə ölmüş suitilərin torlarda aşkar edilməsini azaldıb.
Turan: Digər ölkələrin Xəzər sektorlarında suitilərin vəziyyətinin daha təhlükəli olmasının səbəbi nədir?
Tariel Eybatov: Xəzərin bütün ölkələrində suitilər qorunur və onların ovlanması tamamilə qadağandır. Buna baxmayaraq, Dağıstanda qanunsuz suiti ovu davam edir. Rusiyanın sahil sularında suitilərin ölü cəsədlərinin artmasının səbəbləri tam başa düşülmür, lakin 2022-ci ildə suitilərin ölümü 10,000-ə çatdı.
Son 30 ildə Xəzər dənizinin su səviyyəsi 2.5 metr aşağı düşüb ki, bu da şimal Xəzərin səth sahəsinin təxminən üçdə birinin, o cümlədən əsas qidalanma və çoxalma sahələrinin itirilməsi ilə nəticələnib. İqlim dəyişikliyi, xüsusən də şimal Xəzərdə şəraitin pisləşməsinə səbəb olub, burada buzun keyfiyyəti daha da aşağı düşüb. Buz əmələ gəlməsi suitilərin çoxalması və tük atması üçün vacibdir, lakin sabit buzun olmaması nəticəsində qalan buz platformalarında sıxlıq və əzilmə baş verib ki, bu da balaların ölümünə səbəb olub.
Temperatur artmağa davam edərsə, suitilər artıq buzda çoxala bilməyəcək və quruda çoxalmaya uyğunlaşmağa məcbur olacaqlar. Bu davranış artıq müşahidə edilmişdir; məsələn, XX əsrin sonunda suitilər Türkmənistanın Ogurçalı adasında və Azərbaycanın Şahova dillərində intensiv şəkildə çoxalmışdır.
Turan: Xəzər suitilərini xilas etmək üçün hansı təcili tədbirlər görülməlidir?
Tariel Eybatov: Paleontoloji tədqiqatlar göstərir ki, bu növ 1–1,5 milyon il əvvəl, Abşeron Pleystosen dövrünə qədər mövcud olmuşdur. Onların qalıqları Azərbaycanda, İranda, Rusiyada, hətta Gürcüstanda tapılmışdır. Arxeoloji dəlillər müasir İran ərazisindəki neandertallarla Qobustanda yaşamış kromanyonların suitiləri Holosen dövründən indiyə qədər qida olaraq istifadə etdiyini göstərir.
XX əsrin sonlarına qədər suitilər iqtisadi məqsədlər üçün geniş şəkildə ovlanırdı. Bəzi illərdə öldürülən suitilərin sayı 200,000-i keçirdi ki, bu da populyasiyanı 1989-cu ildə 1 milyondan 2000-ci ilə qədər 100,000–150,000-ə qədər azaltdı. Antropogen amillər nəticəsində XX əsrdə Azərbaycanda və Türkmənistanda suitilərin çoxalma yerləri demək olar ki, tamamilə yox oldu.
Son dövrlərdə Xəzər dənizinin su səviyyəsinin azalması nəticəsində yeni adaların yaranması və mövcud adaların genişlənməsi suitilər üçün yeni potensial yaşayış yerləri yaratdığı üçün müsbət irəliləyişlər müşahidə olunub. Bu inkişaflar nəzərə alınaraq, Abşeron arxipelaqının adaları ciddi şəkildə qorunan qoruq elan edilməlidir ki, itirilmiş çoxalma yerləri bərpa olunsun.
2005-ci ildə Şah-Dili Milli Parkının yaradılması səhv idi; bu, suitiləri və qağayıları qoruyan bir qoruğun yerinə yaradıldı. İndi nə suitilər, nə də qağayılar orada qalıb. Suitiləri qorumaq üçün ən təsirli tədbirlərdən biri onların yaşayış yerlərində insan fəaliyyətini qadağan etməkdir. Təəssüf ki, bu ərazilər indi ziyarətçilər, nəqliyyat vasitələri və turistlərlə doludur. Bu zonalara ciddi nəzarətin bərpası və insan girişinin qadağan edilməsi vacibdir. Bundan əlavə, suitilərin tük atdığı və bərpa olunduğu adaların yaxınlığında gəmiçilik məhdudlaşdırılmalıdır.
Abşeron yarımadasında suitilərin reabilitasiya mərkəzi və maarifləndirmə müəssisəsi yaratmaq planlaşdırılır. Mərkəzdə gənclər, balıqçılar və sahil icmalarını suitilərin mühafizəsi barədə maarifləndirmək üçün bir mühazirə zalı olacaq.
Daha geniş ekoloji narahatlıqlar
Rus alimləri zəlzələlər zamanı sualtı qaz emissiyalarını suitilərin ölümünün əsas səbəbi kimi göstərir ki, bu da heyvanları boğan toksik hava boşluqları yaradır. Bundan əlavə, Morbillivirus epidemiyası (it distemper virusu) suitilərin populyasiyasını məhv edərək ciddi orqan zədələnmələrinə səbəb olub. Hexaxloran daxil olmaqla kənd təsərrüfatı çirkləndiriciləri suitilərin immunitetini daha da zəiflədir. Bu toksinlər suitilərin şimal miqrasiyası zamanı həyati əhəmiyyət daşıyan, lakin sonsuzluq və reproduktiv uğursuzluğa səbəb olan piy toxumalarında toplanır.
Suitilər həmçinin Rusiyada, Türkmənistanda və Qazaxıstanda brakonyerlər tərəfindən qəsdən öldürülür və burada heyvanın bütün hissələri istifadə olunur. Azərbaycanda suitilər nadir hallarda ovlanır, lakin bəzi hallarda onların üzgüçülərə qarşı aqressiv olması barədə yanlış təsəvvürlər səbəbindən öldürülürlər.
Xəzər suitisi, dənizin yeganə məməlisi olaraq, 2008-ci ildən Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqı (IUCN) tərəfindən nəsli kəsilməkdə olan növ kimi təsnif edilib. XX əsrin əvvəllərində onların sayı 1,2 milyonu keçirdi, lakin sənaye inkişafı və həddindən artıq istismar bu rəqəmi 1970-ci illərə qədər yarıya endirdi. Bu ikon növün sağ qalmasını təmin etmək üçün yaşayış yerlərinin itirilməsi, brakonyerlik və çirklənmə problemlərinin həlli çox vacibdir.
