Siyasi təhlilçilər hesab edir ki, bu ölkədə vəziyyət daha da mürəkkəbləşəcək, ciddi təlatümlər yaşanacaq və əhalinin vəziyyəti yaxın müddətdə yaxşılaşmayacaq
Suriyada 53 illik Əsəd rejimi çökdü. Hakimiyyətə necə gəlmişdisə, elə də getdi. Yəni çevrilişlə. İran və Rusiya bu dəfə diktatora kömək edə bilmədi.
“Suriya rejimi ona uzatdığımız əlin qiymətini bilmədi”. Bunu Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan deyib. Ərdoğan həmçinin Türkiyənin Suriyanın vahid dövlət kimi qalmasında maraqlı olduğunu vurğulayılb. “Suriyada artıq yeni siyasi-diplomatik reallıq mövcuddur. Ölkənin gələcəyini Suriya xalqı həll edəcək”, - Prezident qeyd edib.
Onun sözlərinə görə, bölgədə hadisələrin qızışdırılması heç kimə fayda verməyəcək. Türkiyə lideri əlavə edib ki, ölkəsinin milli təhlükəsizliyinə qarşı atılan bütün addımların qarşısı alınacaq. O, regional və beynəlxalq aktorları Suriyanın ərazi bütövlüyü və milli birliyini dəstəkləməyə çağırıb.
Bu arada, Türkiyənin hökumətyönlü “Sabah” qəzeti Suriyada hadisələrin inkişafı ilə bağlı 5 mümkün ssenari təklif edib:
İdeoloji fərqlərinə baxmayaraq, müxalifətin və müxtəlif fraksiyaların iştirakı ilə Suriya Demokratik Respublikasının yaradılması;
Əsas rolu “Həyat Təhrir əş-Şam” nümayəndələrinin oynayacağı “Suriya İslam Respublikası”nın yaranması;
İsrailin nəzarəti altında “anti-şiə dövləti”nin yaradılması;
Birləşmiş Ştatların himayəsi altında kiçik asılı qurumlara bölünəcək “Suriya Federativ Respublikası”nın elan edilməsi;
Suriyanın bir dövlət olaraq parçalanması.
Ümumiyyətlə, Suriyada qalib kimdir, xalq yoxsa? Post-Əsəd Suriyasının konturları necə görünür? Ümumi seçkilər mümkünmü? Suriya BMT sərhədlərində qala biləcəkmi, yoxsa federativ və ya konfederativ dövlətə çevriləcək? 5.5 milyonluq türkmən-azərbaycanlıların taleyi necə olacaq? Bu məsələdə Ankaranın hansısa B planı varmı?
“Alyans” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Abutalıb Səmədov “Yeni Müsavat”a bildirdi ki, Suriyada antixalq mahiyyətli Bəşər Əsəd rejiminə son qoyuldu. Təbiidir ki, bu baxımdan yanaşsaq, bu hadisənin qalibi xalq hesab oluna bilər: “Çünki Əsəd iqtidarı xalqın iradəsini zorlayan, öz maraqlarını düşünən, yalnız özünə xidmət eləyən hakimiyyət idi: "Ancaq onun getməsindən xalq udacaqmı? Təcrübə göstərir ki, bu cür rejimlərin çöküşündən sonra xalqın, ölkənin vəziyyəti bir az pisləşir. Çox güman ki, Suriya da yaxın illər ərzində çox ciddi təlatümlər yaşayacaq və əhalinin vəziyyəti ən azından yaxşılaşmayacaq. Böyük dövlətlər Suriyanın ərazi bütövlüyünün tərəfdarı olduqlarını həm əvvəllər, həm də son günlər dəfələrlə bəyan ediblər. Ona görə çox güman ki, Suriyanın sərhədləri, ərazisi indiki ölçüdə qorunub saxlanacaq. Yəqin ki, seçkilər də keçiriləcək. Çünki başqa cür uzun müddət hakimiyyətə gələn müxtəlif qruplar həmrəylik şəraitində yəqin ki, işləyə bilməyəcəklər. Bu, nə dərəcədə demokratik olacaq, bunu təbiidir ki, gələcək göstərəcək. Ancaq aydındır ki, dünya standartlarında demokratik seçkilərin Suriyada keçiriləcəyini gözləmək sadəlövhlük olar".
Ekspert qeyd etdi ki, ABŞ-ın Suriya ərazisində kürd dövləti yaratmaq istədiyi məlumdur. ABŞ ayrı-ayrı kürd qruplarına maliyyə və silah yardımı göstərir: “Bundan sonra bu siyasət davam etdiriləcəkmi? Nəzərə alsaq ki, Donald Trampın hakimiyyəti dövründə həmin kürd qruplaşmalarına diqqət artırılmışdı, bundan sonrakı dövr üçün də narahatlıqlar var. Ancaq onu da nəzərə alsaq ki, Bəşər Əsədin devrilməsində həlledici rol Türkiyəyə yaxın olan qruplaşmalara məxsusdur, güman etmək olar bu cür "dövlətlərin" yaranmasına Türkiyə imkan verməyəcək".
A.Səmədov hesab edir ki, Suriya BMT sərhədləri çərçivəsində qalacaq. Eyni zamanda bölgədə Türkiyənin rolunun artması Suriya türkmənləri ilə bağlı olan narahatlıqları da yəqin aradan qaldıracaq: “Nə qədər etiraf olunmasa da Türkiyə Bəşər Əsəd rejiminin sona çatmasında çox mühüm rol oynadı. Mətbuatda belə iddialar var ki, bu əməliyyat Türkiyəyə ən azı 6 ay əvvəlcədən məlum idi. Yəqin ki, əvvəlcədən müəyyən planlar da hazırlanıb. Çünki Türkiyə böyük dövlətdir və yaxın sərhədində baş verən mühüm dəyişikliklərə daim hazır olmaq üçün müxtəlif planlar tərtib edir. Şübhə yoxdur ki, Türkiyənin A planı, B planı da var. Hətta ortaya çıxa biləcək müxtəlif gözlənilməz variantların qarşısını almaq üçün digər planlar da hazırlanıb və ümid edək ki, Türkiyəyə gəlmiş suriyalı qaçqınlar qısa müddətdə geri qayıdacaqlar, Türkiyə öz sərhədində onu narahat eləməyən sabit bir Suriya dövləti əldə edəcək”.
Elxan Şahinoğlu
“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Elxan Şahinoğlu isə bildirdi ki, Suriyada İdlibdən başlayan hücumun 12 gün içində qələbə ilə nəticələnəcəyini və 53 illik Əsəd rejiminin belə asanlıqla yıxılacağını proqnozlaşdırmaq çətin olardı. Belə fikir formalaşmışdı ki, Əsəd illər öncə başlayan müharibədə Rusiya və İranın köməyi ilə hakimiyyətini qoruya bildiyindən gücünü bərpa edə bilib: “Ərəb dövlətləri və Türkiyə də bu reallığı qəbul edərək Əsədlə yenidən təmasların mümkünlüyünü bildirirdi. Ötən ilin may ayında Əsəd 12 illik fasilədən sonra Ərəb Liqasının Səudiyyə Ərəbistanında keçirilən sammitinə dəvət olundu. Türkiyə Cümhurbaşqanı Rəcəb Tayyib Ərdoğan son aylarda Bəşər Əsədlə dialoq imkanlarından danışırdı. Əgər ərəb dövlətləri və Ərdoğan Əsədin bir il sonra yıxılacağını proqnozlaşdıra bilsəydilər, onunla yenidən dialoq qurmağa çalışardılarmı? Çətin.
Fikrimcə, “Heyət Tahrir eş-Şam” (HTŞ) qruplaşmasının uğurlu hərbi əməliyyatına baxmayaraq, Əsəd rejiminin 12 gün içində yıxılmasının arxasında əvvəlcədən hesablanmış dərin analiz dayanır. Bu analizin içində Əsəd hakimiyyətinin gücü, hücum başlayacağı halda xalqın və ordunun özünü necə aparacağı, Rusiya, İran və “Hizbullah”ın rejimə dəstək imkanları hesablanıb. Bu dərin analizin yalnız HTŞ-yə məxsus olduğu qənaətində deyiləm. Bundan sonra həmin dərin analizin müəllifi və ya müəllifləri Suriyanı maraqlarına uyğun şəkilləndirməyə çalışacaqlar.
Suriyada yeni mərhələ başlayır. Əsəd rejiminin devrilməsi hələ bu ölkədə sabitliyin bərqərar olması anlamına gəlmir. Əsəd rejiminin devrilməsində əsas rolu şübhəsiz HTŞ oynadı. Ancaq Suriyada fərqli silahlı qruplar var, PKK-ya bağlı olanlar fürsətdən istifadə edib nəzarət etdikləri əraziləri genişləndirməyə çalışacaqlar. Belə olan halda HTŞ ölkənin bütövlüyü naminə PKK ilə savaşa girişəcəkmi? Hələ ki iki qrup arasında razılaşmanın olduğu görüntüsü var. HTŞ paytaxta doğru irəlilədikdə digər silahlı güclər də fərqli istiqamətlərdə müxtəlif əraziləri nəzarətə götürüblər. Suriyada müxtəlif dinlərin və məzhəblərin ortaq məxrəcə gələrək hamının dəstəklədiyi hakimiyyət formalaşdırması bu ölkə üçün ən ideal variantdır".
E.Şahinoğlunun fikrincə, Suriya üçün ən pisi odur ki, bu ölkədə müxtəlif dövlətlərin maraqları kəsişir: “Böyük oyunçular Suriyada pay sahibi olmağa çalışacaqlar. Suriyada ABŞ və İsrailin maraqları Rusiya və İranın, o cümlədən Türkiyənin maraqları ilə tərs mütənasibdir”.
Aydın Quliyev
Siyasi şərhçi Aydın Quliyev isə hesab edir ki, Suriyada Əsədin dövründən də mürəkkəb bir dövr başlana bilər. O, fikrini belə əsaslandırır: “Suriyanın yeni liderliyinə iddialı Colani kimdir? 42 yaşındadır. Suriyada doğulub. Neft fəhləsi olan atası ilə 1989- cu ilə kimi Səudiyyədə yaşayıb. İlk məktəb təhsilinə Səudiyyədə başlayıb. 1989-da Suriyaya qayıdıblar... Barəsində təfsilatlı məlumatlar çox azdır.
2000-ci illərin başında ABŞ İraqa müdaxilə edəndə o da İraqda radikal döyüş qüvvələrinin sırasında peyda olub. 2006-da ABŞ qüvvələri tərəfindən həbs edilib və bir neçə il İraqda ABŞ həbsxanasında yatıb. Hansı şəraitdə və necə buraxıldığı bilinmir. Ərəb baharı başlayandan sonra "Əl-Qaidə"nin İraq və Suriya qolları yaradıldı. Suriya qoluna Colani, İraq qoluna Bağdadi rəhbərlik edirdi. 2016-da Əbubəkr Bağdadi öz qolunu İŞİD-ə çevirdi. Colani onunla razılaşmadı və "Əl-Qaidə"nin Suriya qolunu "Cəbhə - ən Nusrat" təşkilatına çevirdi. 2019-cu ildə Türkiyə-İran-Rusiya arasında Suriyaya dair Astana atəşkəs razılaşmasından sonra Colaninin dəstəsi İdlibdə qaldı və 2022-ci ildə özünü HTŞ - Heyət-Təhrir-Şam ordusu kimi bəyan elədi. Sonrakı prosesləri bilirsiniz. Noyabrın 27-də İdlibdən yürüşə başlayan Colani 12 gün sonra qos-qoca Əsəd rejiminə son qoydu. İndi yeni dövlət quruculuğuna hazırlaşır. Nə dövlət quracaq? "Əl-Qaidə"nin və İŞİD-in bir qolu olaraq etdiyi əməllərə görə hesabat verəcəkmi? Türkiyə, Rusiya, İranla nə münasibətlərdə olacaq? 6 il ömrünü ABŞ həbsxanasında keçirməsi onun siyasi fəaliyyətində özünü necə göstərəcək? Colani hazırda dini-siyasi baxışlarını xeyli yumşaltdığını bildirir, deyir ki, Suriyada bütün dini və etnik azlıqlara yer var. Halbuki 2014-15-ci illərdə dediyi “Suriyada şiələrə və xristianlara yer yoxdur” sözləri unudulmayıb. Suriyanın şərqini nəzarətdə saxlayan ABŞ-la nə münasibətlərdə olacaq? ABŞ-ın müttəfiq saydığı PKK-YPG ilə necə davranacaq?
Ən maraqlı məsələ İsraillə necə davranacağı ilə bağlıdır. Colani bütöv Suriya istədiyini deyir. Bu halda Colan təpələrini 1967-dən işğalda saxlayan İsraillə yeni müharibəyə başlaya bilər. Colan təpələrini Əsədlər kimi İsrailə bağışlaya bilərmi? İsrail də Colan təpələrini güzəştə getmək fikrində deyil. Baxmayaraq ki, İsrail bu təpələri işğal edib. Hazırda da İsrailin şirin su tələbatının 20 faizi Colan təpələrindən axan çayların hesabına ödənilir. İsrail artıq zərbələrini vurmağa başlayıb. Suriya ilə 1974-cü il sazişini ləğv etdi. Bu saziş Colan təpələri ilə Suriyanın arasında bufer zonanın idarə olunması barədə idi. İsrail onu ləğv etdi və Suriyanın həmin bölgədəki 100 obyektini vurdu. İzahı da belə verdi - Əsədin hərbi zavodları yeni hakimiyyətə qalmasın. Bütün bunlar və digər məqamlar onu deməyə əsas verir ki, Suriyada Əsədin dövründən də mürəkkəb bir dövr başlana bilər".
Suriya müxalifətinin əsas qruplarından biri olan Heyət Təhrir əş-Şamın (HTŞ) nəzarətindəki Suriyanın Şimal-Qərbində fəaliyyət göstərən “Suriya Xilas Hökuməti”nin keçmiş baş naziri Məhəmməd Əl-Beşir, ölkənin yeni keçid hökumətinin baş naziri təyin edilib.
Etibar SEYİDAĞA,
“Yeni Müsavat”
