Erməni revanşizmi əsrlər boyu formalaşmış bir fenomen olaraq, bugün də təkcə Azərbaycan üçün deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazregionu üçün aktual təhlükə olaraq qalır. Erməni millətçiliyininideologiyasında dərin kök salmış bu fenomen, mövcud olmayan bir"tarixi ədaləti" bərpa etməyə yönəlmişdir ki, bu da guya "BöyükErmənistan" mifinin dirçəldilməsini nəzərdə tutur. Lakin ermənirevanşizminin mahiyyətini anlamaq üçün onun tarixi köklərini,dünənki və bu günkü inkişafını, habelə müasir Ermənistanın siyasiiddialarının formalaşmasında miflərin rolunu nəzərdən keçirməkvacibdir.
Erməni revanşizminin tarixi kökləri
Erməni revanşizminin əsasını "Böyük Ermənistan" haqqında miftəşkil edir - bu, guya bugünkü Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan vəİran ərazilərinə yayılmış bir vaxtlar mövcud olmuş nəhəng ermənidövlətinin ideallaşdırılmış təsəvvürüdür. Əslində, qədim dövrlərdəUrartu və ya “Böyük Tiqran dövləti” kimi erməni krallıqlarınınxatırlanması, xüsusilə onların təsiri və ərazilərinin ölçüsübaxımından olduqca şişirdilmişdir.
“Böyük Tiqran dövləti” cəmi bir neçə onillik mövcud olmuşdur(e.ə. 95-55-ci illər) və əsasən xarici qüvvələrdən, xüsusilə Romavə Parfiya imperiyalarından asılı olub. Lakin erməni tarixşünaslığıbu faktı məqsədli şəkildə təhrif edərək, erməni dövlətinin "gücünü"və "ölçüsünü" vurğulamış və hazırda Türkiyə, Azərbaycan və digərqonşu dövlətlərin ərazilərinin vaxtilə Ermənistana məxsus olduğunuön plana çıxarmışdı. Bu mif XIX-XX əsrlərdə erməni milli şüurunuformalaşdırmaq üçün fəal şəkildə istifadə edilmişdi.
Erməni dövlətinin süni yaradılması
Müasir Ermənistan onun bugünkü sərhədlərində süni şəkildəformalaşmış və xarici geosiyasi qərarların nəticəsi olan birdövlətdir. XX əsrin əvvəllərində baş verən tarixi hadisələr,xüsusən də Birinci Dünya Müharibəsi və Osmanlı ilə Rusiyaimperiyalarının dağılması, Ermənistanın yaradılmasında həlledicirol oynamışdı. 1920-ci il Sevr müqaviləsi çərçivəsində Osmanlıimperiyası əhəmiyyətli əraziləri, o cümlədən Şərqi Anadolubölgəsini təslim etməyə məcbur edilmişdi. Lakin bu müqavilə tamhəyata keçirilməmiş və 1923-cü il Lozanna müqaviləsinin imzalanmasıilə Türkiyənin müqaviməti nəticəsində ləğv edilmişdi.
Erməni SSRİ-nin yaradılması və revanşistiddialar
Ermənistan SSR Sovet İttifaqının tərkibində yaradılan bir qurumolaraq, əvvəllər yalnız ermənilərin yaşadığı bir ərazi kimi qəbuledilmirdi. Bu bölgənin etnik tərkibi çox müxtəlif idi və bu günErmənistanın tərkibində olan bir çox yaşayış məntəqələri əsasənazərbaycanlılar tərəfindən məskunlaşmışdı. Sovet hakimiyyətidövründə həyata keçirilən məcburi köçürmə siyasəti bu ərazilərindemoqrafik tərkibinin dəyişməsinə səbəb oldu. XIX əsrin sonlarındanetibarən ermənilərin bu bölgəyə köçürülməsi xarici qüvvələrin,xüsusilə Cənubi Qafqazda öz müttəfiqini yaratmaqda maraqlı olanRusiya imperiyasının dəstəyi ilə həyata keçirilirdi.
Ermənistanın ərazi iddiaları və revanşizm
1918-ci ildə ilk Erməni Respublikası yaradıldıqdan sonra, ermənimillətçiləri Azərbaycanın ərazilərinə, xüsusilə Dağlıq Qarabağa vədigər bölgələrə qarşı ərazi iddiaları irəli sürməyə başladılar.Əsasən azərbaycanlıların yaşadığı Dağlıq Qarabağ 1920-ci illərdəSovet hökumətinin qərarı ilə Azərbaycan SSR-ə daxil ediləndən sonrabu məsələ revanşist ermənilər tərəfindən ədalətsiz bir qərar kimiqəbul edildi və sonrakı münaqişələrin əsasını təşkil etdi.
Ermənistanın revanşist istəkləri ən bariz şəkildə 1980-ciillərin sonlarında, SSRİ-nin mərkəzi hakimiyyətinin zəifləməsifonunda Dağlıq Qarabağın nəzarətinə dair silahlı toqquşmalarınbaşlanması ilə üzə çıxdı. 1994-cü ilə qədər davam edən bu müharibəErmənistan tərəfindən Azərbaycanın ərazilərinin işğalı ilənəticələndi. BMT-nin 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələri kimibeynəlxalq qətnamələrdə Ermənistanın işğal olunmuş ərazilərdənçıxmağa çağırılmasına baxmayaraq, Ermənistan rəhbərliyi onilliklərboyu bu tələbləri görməzdən gəlmiş və ərazi iddiaları siyasətinidavam etdirmişdir.
Müasir erməni revanşizmi
2020-ci ildə başa çatan İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra,Azərbaycan işğal olunmuş ərazilər üzərində nəzarəti bərpa etdikdənsonra belə, erməni revanşizmi sönmədi. Əksinə, Ermənistan daxilindəbir sıra siyasi qüvvələr hələ də Azərbaycana, Gürcüstana vəTürkiyəyə qarşı ərazi iddialarını davam etdirir, "tarixi ədalətuğrunda mübarizənin" hələ bitmədiyini iddia edirlər. Sabiqprezident Robert Koçaryan və bəzi Erməni Həvari Kilsəsi liderlərikimi siyasi xadimlər "Qarabağın erməni nəzarətinə qaytarılması”ideyasını fəal şəkildə irəli sürürlər ki, bu da klassik revanşizminnümunəsidir.
Erməni revanşizmi problemi Ermənistanın daxili siyasisabitliyinin pozulması ilə daha da ağırlaşır. "Böyük Ermənistan"ritorikasından istifadə edən millətçi qüvvələr tez-tez hazırkıhökumətin mövqeyini sarsıtmağa çalışır, onu milli maraqları"satmaqda" ittiham edirlər. Bu, öz növbəsində, bölgədə gərginliyinartmasına və uzunmüddətli sülhün təmin edilməsinə mane olur.
"Böyük Ermənistan" mifinin müasirnəticələri
"Böyük Ermənistan" haqqında mif erməni revanşizminin davametməsi üçün ideoloji bir baza rolunu oynayır. Bu mif təkcə tarixintəhrif olunmuş bir şəkildə təqdim edilməsini möhkəmləndirmir, həmdə erməni gənclərinin qonşu ölkələrə qarşı ərazi iddiaları ruhundayetişdirilməsinə xidmət edir. Ermənistanın məktəb və universitetproqramları, eləcə də media tez-tez Ermənistanın "tarixi"torpaqlarını itirdiyi və onların geri qaytarılmalı olduğu fikriniaşılayır. Bu yanaşma qonşu xalqlarla sülh şəraitində yaşamağa ciddimaneələr yaradır.
Bundan başqa, bu mif xaricdəki bir sıra erməni diasportəşkilatları, xüsusən də Amerika Erməni Milli Komitəsi (ANCA) vəErməni Ümumi Xeyriyyə Birliyi (AGBU) tərəfindən dəstəklənir. Butəşkilatlar ABŞ və Avropada Ermənistanın maraqlarını fəal şəkildəlobbiçilik edir, erməni soyqırımının tanınmasını və "itirilmiştorpaqların" geri qaytarılması üçün kampaniyalar aparırlar.
... Erməni revanşizmi təkcə tarixi bir hadisə deyil, CənubiQafqazda sabitliyə təhdid yaradan müasir bir siyasi reallıqdır."Böyük Ermənistan" haqqında miflər, dövlət ideologiyasısəviyyəsində dəstəklənərək, erməni millətçilərinin yeni nəsilləriniərazi iddialarına və münaqişələrə təhrik edir. Bölgədə davamlısülhə nail olmaq üçün təkcə ərazi mübahisələrinin həll edilməsideyil, həm də əsrlər boyu erməni revanşizmini bəsləyən ideolojimaneələrin aradan qaldırılması lazımdır.
Tarixi həqiqətin qəbul edilməsi, miflərdən imtina və konstruktivdialoq yalnız Ermənistanın qonşu ölkələrlə sülh şəraitində birgəyaşayışının təməlini qoya bilər.
Erməni revanşizmi: təhdid, yoxsa mif?
Revanşizm haqqında söhbət düşəndə, bu mövzu Azərbaycanda ciddinarahatlığa səbəb olur. Öz torpaqlarının onilliklər boyu işğalınıyaşamış bir ölkə olaraq, hər hansı bir silahlı münaqişəyə qayıdışehtimalı onun suverenliyinə və təhlükəsizliyinə birbaşa təhdid kimiqəbul edilir. Azərbaycan üçün Ermənistanın revanşizmi təkcə siyasiritorika deyil, real bir təhlükədir. Bu, postmünaqişəreallıqlarının qəbul edilməməsi və Qarabağ mövzusunu yenidənbeynəlxalq gündəmə qaytarmaq cəhdlərində özünü göstərir.
Bakıdan baxış: revanşizm milli təhdid kimi
Azərbaycan xalqı üçün erməni revanşizmi təkcə İkinci Qarabağmüharibəsinin nəticələrini yenidən nəzərdən keçirmək cəhdi deyil,eyni zamanda Naxçıvan, Laçın və digər işğaldan azad edilmişərazilərin yenidən mübahisəli mövzu kimi beynəlxalq gündəməqaytarılması niyyətidir. Bakı birmənalı olaraq bildirir ki,"Qarabağ — Azərbaycandır". Ermənistanın diplomatik manevrləri və yayeni silahlı qrupların yaradılması bu postulatın birbaşa pozulmasıkimi qəbul edilir.
Tarixən revanşizm hər zaman müharibənin məğlub tərəfi üçünuğursuz nəticələri yenidən nəzərdən keçirmək cəhdləri iləəlaqələndirilmişdir. Məsələn, 1870-1871-ci illərdə baş verənFransa-Prussiya müharibəsində Fransanın məğlubiyyətindən sonraElzas və Lotaringiyanı geri qaytarmaq istəyi milli ideyayaçevrilmişdi. Müasir kontekstdə Azərbaycan üçün Ermənistanın oxşarcəhdləri regionda sabitliyə təhdid olaraq görülür.
Ermənistan və revanşizm: Paşinyanın rəsmi mövqeyi vəictimai əhval-ruhiyyə
2018-ci ildə baş tutan "məxməri inqilab" nəticəsində hakimiyyətəgələn Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan, öz sələflərindən dahapraqmatik bir siyasət yürütməyə çalışır. Paşinyan Azərbaycanınərazi bütövlüyünü tanıdığını açıq şəkildə bəyan etmişdir ki, bu daölkə daxilində ciddi mübahisələrə səbəb olub. Onun komandasınagörə, bu mövqe revanşizm deyil, siyasi reallığın qəbul edilməsi vəvəziyyətin sabitləşdirilməsi zərurətidir. Bununla belə,Ermənistanda bir çoxları bu addımı məğlubiyyət kimiqiymətləndirir.
2021-ci il seçkilərində Paşinyanın "xilas üçün ayrılma" şüarıilə qalib gəlməsi diqqətəlayiqdir. Bu, erməni cəmiyyətinin böyükbir hissəsinin hələ də Qarabağ üzərində nəzarəti itirməkdən narazıolduğunu göstərir. Ermənistanın ritorikasında revanşizm hər zamanaçıq formada olmur, lakin ikiüzlü yanaşmalarda özünü göstərir: sülhhaqqında rəsmi bəyanatlar Azərbaycan əleyhinə ittihamlar vəbeynəlxalq strukturlara ardıcıl müraciətlərlə müşayiət olunur.
İkiüzlü standartlar və diplomatik manevrlər
2023-cü ilin sentyabrı Ermənistan siyasətinin istiqamətinianlamaq üçün əlamətdar bir dövr oldu. Ermənistan Qarabağ məsələsinədair Azərbaycana qarşı iddialar qaldıraraq, ABŞ DövlətDepartamentinin nəzdində fəaliyyət göstərən beynəlxalq istintaqqruplarına vəziyyəti araşdırmaq imkanı verdi. Eyni zamanda, ermənidiplomatlar beynəlxalq forumlarda çıxış edərək Dağlıq Qarabağməsələsini qaldırmağa davam edirlər, halbuki rəsmi Bakınınbəyanatlarına görə, bu region artıq geopolitik subyekt kimi mövcuddeyil.
Bakı bu hadisələri Ermənistanın revanşist əhval-ruhiyyəsininsönmədiyinin, sadəcə olaraq yeni formaya keçdiyinin bir siqnalıkimi görür. İrəvanın rəsmi mövqeyi müharibənin nəticələrini yenidənnəzərdən keçirmək niyyətində olmadığını bildirsə də, məhkəməiddialarından tutmuş silahlanma siyasətinə qədər olan realhərəkətlər bunun əksini göstərir.
Revanşizm və militarizasiya: Ermənistanın yenistrategiyası?
İki ölkə arasındakı münasibətlərdə əsas gərginlik nöqtələrindənbiri Ermənistanın silahlanmasıdır. Son illərdə İrəvan xüsusiləHindistanla bir neçə böyük silah tədarük müqaviləsi bağlayıb.Bakıda bu addımlar narahatlıqla qarşılanır, çünki Azərbaycanda buaddımlar Ermənistanın hərbi potensialını bərpa etmək cəhdi kimiqiymətləndirilir.
Bundan əlavə, Ermənistan Azərbaycan ərazi bütövlüyünü tanıyankonstitusiya dəyişikliklərini qəbul etməkdən imtina edir ki, bu darevanşist strategiyanın tərkib hissəsi kimi görülür.
Azərbaycanın konstruktiv addımları: sülhə doğru yol,yoxsa xəbərdarlıq?
Azərbaycan Ermənistanla gərginliyi azaltmaq və revanşistniyyətlərinin olmadığını göstərmək üçün konkret addımlar təklifedir. Bu təkliflərə ATƏT-in Minsk Qrupunun buraxılması, "DağlıqQarabağ Respublikası" adlanan qurumun nümayəndəliklərininbağlanması və Ermənistan qanunvericiliyində dəyişikliklər daxildir.Bakı bu addımların sadəcə simvolik xarakter daşımadığını, əksinə,münasibətlərin normallaşması üçün zəruri olduğunu vurğulayır.
Lakin indiyədək İrəvan bu tələbləri yerinə yetirməkdən çəkinirki, bu da Ermənistanda revanşist əhval-ruhiyyənin hələ də mövcudolduğu şübhələrini artırır. Azərbaycan vurğulayır ki, 25 il ərzindəməhz Ermənistan Azərbaycanın ərazilərini işğal altında saxlayıb vəartıq sülhə doğru konkret addımlar atmağın vaxtı çatıb.
Tarixi paralellər və yeni çağırışlar
Bəzi erməni siyasətçilərinin, xüsusən də Alen Simonyanınbəyanatları bu mövzuda gərginliyi daha da artırır. Onun"Azərbaycanlıların tarixi vətəni Qafqaz deyil, Altaydır" kimiaçıqlaması Bakıda təxribat kimi qəbul edilib və dialoqun başlanmasıüçün bütün səyləri zərbə altında qoyub. Bu cür bəyanatlar, xüsusiləsülh danışıqlarına hazır olduqlarını ifadə edən kontekstdə, ciddinarazılıq doğurub.
Bu səbəbdən, Paşinyan hökumətinin revanşist niyyətlərininolmadığını rəsmi olaraq bildirməsinə baxmayaraq, Ermənistansiyasətçilərinin bəzi real addımları və ritorikası əksini göstərir.Azərbaycan, Cənubi Qafqazda dayanıqlı sülhün təməlini qoyacaqkonkret addımları atmaqda israr edir ki, bu addımlar bütünşübhələri aradan qaldıra bilsin.
