Bugünkü qlobal siyasət, üç böyük gücün — ABŞ, Çin və Rusiya — arasında davam edən ciddi bir rəqabətə şahidlik edir. Bu ölkələr, yalnız öz milli maraqlarını qorumaqla yanaşı, dünya üzrə təsir dairələrini genişləndirmək üçün mübarizə aparırlar. Geosiyasi münaqişələr, iqtisadi maraqlar və hərbi güc balansı bu üç ölkə arasında davamlı olaraq dəyişən və inkişaf edən qarşıdurmalar yaradır.
ABŞ və Çin arasında iqtisadi rəqabət:
Son onilliklərdə Çin, dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına çevrilib və ABŞ-ın ən böyük ticarət tərəfdaşı olub. Lakin son illərdə, xüsusilə 2018-ci ildən etibarən, ABŞ və Çin arasında ticarət müharibəsi başlanıb. ABŞ, Çin məhsullarına yüksək vergilər tətbiq edərək, Pekinin iqtisadi inkişafını yavaşlatmağa çalışıb. Həmçinin, ABŞ-ın Çin texnologiya şirkətlərinə qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar (məsələn, Huawei və TikTok məsələsi) da iki ölkə arasındakı qarşıdurmanı artırıb. Eyni zamanda, Çinin Birləşmiş Ştatlarla beynəlxalq ticarətdə rəqabətini gücləndirmək üçün “Bir kəmər, bir yol” (Belt and Road Initiative) təşəbbüsünü həyata keçirməsi, ABŞ tərəfindən ciddi narahatlıq doğurub.
Rusiya və ABŞ arasında hərbi və geopolitik münaqişələr:
ABŞ və Rusiya arasında gərginlik, xüsusilə soyuq müharibə dövründə başlamışdır və sonrakı dövrlərdə də davam etmişdir. 2014-cü ildən sonra Ukraynadakı münaqişə və Krımın ilhaqı ilə bağlı yaranan böhran, ABŞ və Rusiya arasındakı münasibətləri daha da gərginləşdirdi. ABŞ, NATO vasitəsilə Şərqi Avropada Rusiyanın təsirini məhdudlaşdırmağa çalışarkən, Rusiya isə öz sərhədlərindəki və qonşu ölkələrdəki nüfuzunu qorumağa və genişləndirməyə çalışır. Həmçinin, Suriya müharibəsində hər iki ölkənin qarşıdurması və Yaxın Şərqdəki geosiyasi maraqlar da onların münasibətlərini pisləşdirib.
Çin və Rusiya arasında strateji tərəfdaşlıq:
Rusiya və Çin, ABŞ-a qarşı birgə mübarizə aparan və geosiyasi təsir dairələrini genişləndirmək istəyən iki ölkə olaraq, son illərdə strateji əməkdaşlıqlarını artırıblar. Xüsusilə, Rusiya Çinin iqtisadi inkişafına dəstək verir, Çin isə Rusiya ilə enerji və hərbi sahələrdə əməkdaşlıq edir. Bu ölkələr arasında hərbi əməkdaşlıq da möhkəmlənib, xüsusən Çin-Rusiya hərbi təlimləri və silah satışları diqqət çəkir. Çin, Rusiya ilə olan əlaqələrindən, xüsusilə enerji resursları və hərbi texnologiyaların əldə edilməsindən faydalanır.
Təsir dairəsi uğrunda mübarizə:
ABŞ, Çin və Rusiya arasında davam edən rəqabət, yalnız ticarət və hərbi sahələrdə deyil, həm də beynəlxalq təsir dairəsi uğrunda mübarizə şəklində özünü göstərir. ABŞ, Avropa və Asiyada təsirini qorumağa çalışarkən, Çin “Bir kəmər, bir yol” layihəsi vasitəsilə Afrika, Asiya və Avropada yeni bazarlar və infrastruktur layihələri ilə nüfuzunu artırır. Rusiya isə Şərqi Avropada, Orta Asiyada və Yaxın Şərqdə öz təsirini genişləndirməyə çalışır, xüsusən post-Sovet məkanında və enerji sahələrindəki mövqelərini möhkəmləndirir.
Bu üç böyük güc arasındakı geosiyasi rəqabət, dünya siyasətini və qlobal iqtisadiyyatı formalaşdıran əsas amillərdən biridir. Onların hər biri öz maraqlarını qorumağa və rəqiblərinə qarşı üstünlük əldə etməyə çalışır, bu isə beynəlxalq gərginliklərin və qarşıdurmaların yaranmasına səbəb olur.
Zeyd Bağırzadə
