1990-cı illərin əvvəllərində Gürcüstanda pravoslavlığın və kilsənin dirçəlişi başladı. Həmin çətin dövrlərdə din SSRİ-nin dağılmasından sonra yaranmış ideoloji boşluğu doldururdu. Gürcü Pravoslav Kilsəsi ölkənin ən nüfuzlu və zəngin qurumuna çevrilmişdi. Kilsə siyasi və ictimai həyatın bütün sahələrinə müdaxiləyə cəhd edir, lakin bəzi sahələrdə, xüsusilə vətəndaş cəmiyyəti tərəfindən müqavimətlə üzləşirdi.
İstənilən halda Gürcü Pravoslav Kilsəsi ölkədə böyük nüfuz sahibidir. Hazırkı hakimiyyət onunla hesablaşmalı olur. Dövlətlə kilsə arasında münasibətlər isə qarşılıqlı maraqlara əsaslanır – kilsə hökuməti dəstəkləyir və bunun müqabilində iqtisadi dividendlər gözləyir. Tanınmış ilahiyyatçı, Gürcü Tolerantlıq Mərkəzinin rəhbəri Beka Mindiaşvili deyir ki, müstəqillik illərində gürcü hökumətləri kilsənin siyasi cəhətdən möhkəmlənməsinə, sosial cəhətdən nüfuzlu quruma çevrilməsinə töhfə verib. Bu səbəbdən istər yerli, istərsə də parlament seçkilərində iqtidar kilsədən dəstək gözləyir. Siyasətçilər üçün isə patriarxa yaxın olmaq, ikona və şamlar fonunda poza vermək seçicinin ürəyinə gedən ən qısa yol və uğurlu karyeranın təminatı sayılır.
İqtidardakı “Gürcü Arzusu–Demokratik Gürcüstan” partiyasının son addımları da buna hesablanıb. Gürcüstan hökuməti Gürcüstan Pravoslav Kilsəsinin rəhbərliyinə ölkədə pravoslavlığın dövlət dini elan olunması təklifi ilə müraciət edib. Bu barədə çərşənbə günü yerli jurnalistlərə Patriarxlığın ictimaiyyətlə əlaqələr xidmətinin rəhbəri Andria Caqmaidze bildirib. O deyib ki, hazırda Patriarxlıq hökumətin bu təklifini müzakirə edir.
Onun sözlərinə görə, son vaxtlar hökumət milli dəyərlərin və adət-ənənələrin qorunması xəttinə, sülh siyasətinə sadiqdir və kilsə üçün də çox işlər görür: “Hakimiyyət kilsənin rolunu və statusunu daha da gücləndirmək istəyir. Bizə təklif olunanları belə dəyərləndirmək olar: Kilsənin statusunu və onun ictimai həyatdakı rolunu gücləndirmək üçün nə etmək olar?”.
O, həmçinin təsdiqləyib ki, avqustun 26 və 29-da Gürcüstan Patriarxlığında yüksək rütbəli din xadimləri və qurumun nümayəndələrinin iştirakı ilə toplantı keçirilib. A. Caqmaidze sonra media mənsublarına bildirib: “Birinci görüş kortəbii olub və yepiskopların hamısı orada iştirak etməyib. Bu səbəbdən də heç bir qərar qəbul edilməyib. İkinci görüşdə isə yüksək rütbəli ruhanilərlə yanaşı hüquqşünaslar da iştirak ediblər. 4 saata yaxın davam edən məsləhətləşmələrdə də yekun nəticə əldə olunmayıb. Bu məsələ ilə bağlı müzakirələr davam edəcək, çünki biz Konstitusiyaya dəyişiklikdən danışırıq, dövlət bir daha bəyan edib ki, kilsənin razılığı olmadan heç bir dəyişiklik olmayacaq”.
Bundan əvvəl isə müxalifətdə olan “Formula” telekanalı hakim “Gürcü Arzusu – Demokratik Gürcüstan” partiyasının pravoslavlığı dövlət dini elan etməyi planlaşdırdığını bildirmişdi. Telekanalın məlumatına görə, bu, hakim partiyanın bir ay sonra rəsmən elan edəcəyini bildirdiyi “ənənəvi dəyərlərin qorunması sahəsində gizli təşəbbüsüdür”.
“Formula” qeyd edir ki, təşəbbüs “Gürcü arzusu–Demokratik Gürcüstan”nın yaradıcısı, oliqarx Bidzina İvanişviliyə məxsusdur. “Gürcü arzusu”nun liderləri və İvanişvilinin özü son vaxtlar seçicilərlə görüşlərdə davamlı olaraq deyirlər ki, partiya bir sıra məsələləri həll etmək üçün seçkilərdə konstitusiya çoxluğunu əldə etməlidir. Görünür iqtidar partiyasının lideri Gürcü Pravoslav Kilsəsinin köməyi ilə parlamentdə çoxluğu qazanmaq istəyir.
Amma kilsə rəhbərliyində Bidzina İvanişvilinin təklifi birmənalı qarşılanmır. Dmanisi arxiyepiskopu Zenon pravoslavlığın dövlət dini elan edilməsini yanlış hesab edir: “Belə bir addım əslində kilsənin hökumətə institusional tabeçiliyini nəzərdə tutur və bu, yanlışdır. Kilsənin dövlətdən müstəqil olması hökumətin özünün yaratdığı mümkün böhranlar zamanı zəruridir, ona görə də pravoslavlığı dövlət dini elan etmək səhvdir”.
Axalkalaki və Qumburdo yepiskopu Nikoloz Paçuaşvili isə qeyd edib ki, pravoslavlıq dövlət dini elan edilərsə, kilsə dövlətdən müstəqil ola bilməz. Onun fikrincə, bu qərar “ölkəyə xeyir verməyəcək. Patriarx II İlyanın da bu təklifə “sıcaq” baxmadığı bildirilir. O hesab edir ki, indi bunun vaxtı deyil. Təklif hələ 2002-ci ildən mövcud idi. O zaman Patriarx II İlya bu təklifə qarşı çıxmışdı, çünki onun fikrincə, “bu lazım deyil və lazımi tarixi kontekst formalaşmayıb”.
Patriarxlıq kilsəsinin dövlət dini elan ediləcəyi təqdirdə maliyyə və əmlak da daxil olmaqla, müstəqilliyini itirəcəyindən ehtiyatlanır. Həmçinin iyeparxiya rəhbərlərinin təyin edilməsi məsələsində hökumət namizədləri təsdiqləmək hüququnu öz əlinə keçirə bilər. Hazırda hökumətin təklifini məqbul sayanlar da var. Onlar hesab edirlər ki, kilsənin bu narahatlıqlarına baxmayaraq, qazanacaqları daha çox olacaq.
İqtidar partiyası Gürcü Pravoslav Kilsəsinin oktyabrın 26-da keçiriləcək parlament seçkilərində dəstəyini almaq və çoxluğu qazanmaq üçün daha bir addım atıb. Bu, kilsəyə maliyyə dəstəyinin artırılmasıdır. Xatırladaq ki, hazırda dövlət və kilsə arasındakı münasibətlər konstitusiya müqaviləsi– Konkordatla tənzimlənir. Müqavilə digər məsələlərlə yanaşı, kilsənin mülkiyyət hüquqlarını da müəyyən edir. Kilsə hər il, təxminən, 30 milyon lari olmaqla dövlət büdcəsindən maliyyə alır. Bu il bu məbləğ artıb.
Gürcüstanın Baş naziri İrakli Kobaxidze bildirib ki, ötən il hökumət Gürcü Pravoslav Kilsəsinin təhsil layihələrini dəstəkləmək üçün 2024-cü il dövlət büdcəsindən 30 milyon lari ayırıb, sonradan bu məbləğ daha 5 milyon lari artırılıb. Martın 15-də hökumət Patriarxlığa 35 milyon larinin ayrılması barədə müvafiq fərman verib. Bu məbləğdən əlavə, Patriarxlıq dövlət büdcəsindən illik 25 milyon lari məbləğində maliyyə vəsaiti də alır. Nəticədə, 2024-cü ildə Patriarxlığın ümumi maliyyəsi 60 milyon lari təşkil edəcək.
Baş nazir bu məsələ ilə bağlı deyib: “Bu vəsait ötən il qəbul edilən büdcədə bu il üçün nəzərdə tutulub. Ona görə də bunun seçkilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu yaxınlarda, seçkilərdən əvvəl verilən qərar deyil. Patriarxlığın xüsusilə təhsil sahəsində öz layihələrini həyata keçirmək imkanının olması bizim üçün vacibdir”.
Bundan əlavə, Patriarxlıq yerli, bələdiyyə büdcələrindən, həmçinin prezidentin və baş nazirin ehtiyat fondlarından milyonlarla lari alır. Əhalidən gələn ianələr də var.
Eyni zamanda, martın 12-də Gürcüstan hökuməti Ozurqeti və Çoxataura bələdiyyələrində torpaq sahələrinin– hektarı simvolik qiymətə 1 lari olmaqla Gürcü Pravoslav Kilsəsinə verilməsi haqqında qərar verib. Dövlət reyestrinə görə, Patriarxlıq bu gün ümumi sahəsi 62,7 kvadrat kilometr olan, demək olar ki, Batumi şəhərinin sahəsinə bərabər olan torpaq sahələrinə, həmçinin çoxsaylı tikililərə və digər daşınmaz əmlaka malikdir. Bütün bu pul qəbzləri, daşınar və daşınmaz əmlak və qanunla müəyyən edilmiş güzəştlər kilsəni Gürcüstanın ən zəngin təşkilatlarından birinə çevirib.
Müxalifət isə hesab edir ki, ölkədə seçkilərin keçirildiyi və ya siyasi böhranın yarandığı hazırkı dönəmdə Patriarxlığa ayrılan vəsait nəzərəçarpacaq dərəcədə artır. Bu, yuxarıda qeyd edilən postulatı bir daha sübut edir: dövlətlə kilsə arasında münasibətlər qarşılıqlı maraqlara əsaslanır. Kilsə hökuməti dəstəkləyir və bunun müqabilində ondan iqtisadi dividendlər gözləyir.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Gürcüstanda dövlət və kilsə arasında münasibətlər 2002-ci il oktyabrın 14-də rəsmiləşdirilmiş konstitusiya sazişi – Konkordatla tənzimlənir. Konkordat kilsəyə qeyri-məhdud hüquqlar verir və onu digər dinlərdən üstün tutur. Patriarx həbsdən və cinayət məsuliyyətindən immunitetə malikdir. Qanun nəinki başqa dini qurumların rəhbərlərinə, hətta prezidentə belə imtiyazlar vermir.
Bu sənəddə dövlət həm də sovet dövründə kilsənin maddi və mənəvi ziyana uğradığını təsdiq edir və itkiləri ödəməyi öhdəsinə götürür. Məlumat üçün bildirək ki, gürcü kilsəsinə 47 yepiskopdan ibarət sinod rəhbərlik edir. Onlardan 41 nəfəri sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğuldur, vergi və digər güzəştlərdən istifadə edir, xeyli əmlaka malikdir. Yəni kilsə hər cür dəstək alır.
P.S. Gürcüstanda dindarların əsas hissəsi pravoslav xristianlardır (84,9 faiz). Müsəlmanlar (10,9 faiz), erməni apostol kilsəsinin tərəfdarları (3 faiz), katoliklər (0,5 faiz) və digər dinlərin nümayəndələri (0,7 faiz) təşkil edir. 2024-cü ildə ölkədəki digər dini institutların maliyyələşməsi üçün dövlət büdcəsindən 6,5 milyon lari vəsait ayrılıb.
Pünhan ƏFƏNDİYEV
XQ
