Cənubi Qafqaz Qərblə Şərqin qarşıdurmasının yeni raundunun səhnəsinə çevrilib.
Diqqət Nikol Paşinyan hökumətinin xarici siyasət kursunda köklü dəyişikliklər nəticəsində dərin siyasi və strateji böhran vəziyyətində olan Ermənistana yönəlib. Son vaxtlar İrəvanla Moskva arasında münasibətlər xeyli pisləşib və bu, regionda uzun müddət davam edən müttəfiqliyi və sabitliyi təhdid edir. Ermənistanda belə kəskin dönüşə nə səbəb olur və münaqişənin mümkün nəticələri nə ola bilər?
Rusiya ilə Ermənistan arasında münasibətlərdə əsas məqam 2018-ci il inqilabından sonra Nikol Paşinyanın kütləvi etiraz dalğası ilə hakimiyyətə gəlməsi oldu. Yeni hökumət islahatların və Qərbə inteqrasiyanın zəruriliyini elan etdi və bu, Moskvada qarışıq reaksiyaya səbəb oldu.
Son bir neçə il ərzində Rusiya hakimiyyəti dəfələrlə Ermənistanın siyasi kursundan narazılığını bildirib və bu, Kremlin fikrincə, Rusiyanın strateji maraqlarına ziddir. Ermənistanın Qərbin Rusiyaya qarşı sanksiyalarını dəstəkləməsi, Aİ və ABŞ ilə yaxınlaşması Ermənistanın öz təsir dairəsindən çıxması Kreml üçün siqnal oldu. Paşinyan hökumətinin KTMT-yə üzvlüyünü dondurması və Avrasiya İqtisadi İttifaqından çıxmaq niyyəti gərginliyi artırıb.
Rusiya-Ermənistan münasibətləri tarixində ən ağrılı epizodlardan biri Qarabağla bağlı son münaqişə olub. 2020-ci il müharibəsində sarsıdıcı məğlubiyyətə uğrayan Ermənistan Rusiyaya arxalanmanı artıq təhlükəsizliyin təminatçısı kimi qəbul etmir. İrəvanda çoxları hesab edirlər ki, Qərblə yaxınlaşmanın bədəli artıq Qarabağın itirilməsi ilə ödənilib və bundan sonrakı addımlar Moskva ilə münasibətləri pozmağa hesablanıb.
Qərb, xüsusən də ABŞ, Avropa İttifaqı və Fransa Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində fəal iştirak edir, ondan Cənubi Qafqazda mövqelərini möhkəmləndirmək üçün alət kimi istifadə edirlər. Nəticədə Ermənistan getdikcə Qərbin yardım və kreditlərindən asılı vəziyyətə düşür ki, bu da onun iqtisadi müstəqilliyini zəiflədir, xarici borcunu artırır.
Kreml cavab axtarır
Dağlıq Qarabağ üzərində nəzarətin itirilməsi Ermənistan-Rusiya münasibətlərində dönüş nöqtəsinə çevrildi. Bu baxımdan, Moskva Ermənistanın hərəkətlərini xəyanət kimi qiymətləndirir və açıq şəkildə İrəvana təzyiq etmək yollarını axtarır. Bu rıçaqlardan biri də Ermənistan ərazisindən keçməklə Azərbaycanın digər bölgələrini Naxçıvanla birləşdirə biləcək Zəngəzur dəhlizinin müzakirəsidir. Bu məsələ İranın kəskin etirazına səbəb olur və regionda növbəti qarşıdurma cəbhəsini formalaşdırır.
Moskva anlayır ki, Ermənistanla strateji qırılma təkcə hərbi deyil, həm də iqtisadi baxımdan əhəmiyyətli itkilərə səbəb olacaq. Ermənistan Avrasiya İqtisadi İttifaqının üzvüdür və onun bu assosiasiyadan çıxması bütün iştirakçılara zərbə vuracaq. Qafqazda müttəfiqinin itirilməsi həm də regionda Qərbin və Türkiyənin xeyrinə geosiyasi dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Kreml Ermənistana təzyiq göstərmək üçün mümkün tədbirlər arasında iqtisadi sanksiyalar, ticarət məhdudiyyətləri və hərbi dəstəyin dondurulmasını nəzərdən keçirir.
Ermənistan KTMT-dən çıxsa, Rusiya da bu ölkədəki hərbi mövcudluğuna yenidən baxa bilər ki, bu da Azərbaycanla vəziyyətin gərginləşməsi kontekstində Ermənistanın təhlükəsizliyini təhlükə altına salacaq.
Zəngəzur dəhlizi: Maraqların kəsişmə nöqtəsi
Ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri də Azərbaycanın digər bölgələrini Ermənistan ərazisindən keçərək Naxçıvanla birləşdirə biləcək Zəngəzur dəhlizi idi. Bu marşrut Qərblə Şərq arasında yeni nəqliyyat və ticarət yolları açacağı üçün strateji əhəmiyyət daşıyır. Rusiya bu layihəni fəal şəkildə dəstəkləyir, lakin Ermənistan Qərbin təzyiqi altında onun həyata keçirilməsinə sabotaj edir və bu, Moskvanı qıcıqlandırır. İran üçün də bu layihə həssas məsələdir, çünki regionda qüvvələr balansını dəyişəcək və nəqliyyat marşrutlarına təsir edəcək.
Tehran İranın təsirini zəiflədərək Türkiyə və Azərbaycanın mövqelərini gücləndirə biləcək dəhlizin yaradılmasına etiraz edir. Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyanın son açıqlamaları geniş rezonans doğurub. O, ölkənin silahlı qüvvələrinin gücləndirilməsini BMT Nizamnaməsinin 51-ci maddəsinə əsasən özünümüdafiə hüququna istinad etməklə əsaslandırır. Bu kontekstdə o, Azərbaycanı tənqid edərək, Bakının silaha İrəvandan üç dəfə çox pul xərclədiyini, o cümlədən İtaliyadan silah alınmasını əsas gətirdi.
Bu bəyanat sərhəddə mümkün münaqişələrə hazırlıqdan xəbər verə biləcək yeni hərbi obyektlərin tikintisi fonunda səslənib. Lakin Azərbaycan Müdafiə Nazirliyi Paşinyanın bəyanatlarını tez bir zamanda təkzib edərək, onları “etibarsız və populist” adlandırıb. Ermənistan fəal şəkildə Qərb dövlətləri, NATO və Aİ-dən dəstək axtarır. Baş nazir Paşinyan 2027-ci ildə konstitusiya referendumunun keçirilməsi planlarını açıqlayıb ki, bununla da nəhayət hüquqi bazanı dəyişdirə və Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından imtina edilə bilər.
Lakin xüsusilə son hərbi təlimlər və sərhəd istehkamları fonunda bu cür addım şübhə ilə qarşılanır. Ermənistan da qeyri-rəsmi BRİKS və MDB sammitlərində iştirak edir və bir çoxları bunu münasibətlərin pisləşdiyi bir vaxtda Rusiyanı sakitləşdirmək cəhdi kimi qiymətləndirirlər.
Eyni zamanda, Ermənistan-Azərbaycan sərhədində Aİ-nin missiyası kəşfiyyat məlumatları toplayır, Rusiya, Azərbaycan və İrandan Qərbin regionda hərbi və siyasi təsirini hədəfə alması ilə bağlı şübhələri artırır.üdcəsini artırması ilə sülh yolu ilə nizamlanma perspektivləri getdikcə qaranlıqlaşır.
Moskva dəfələrlə Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh prosesini asanlaşdırmağa hazır olduğunu bildirib, lakin eyni zamanda Ermənistanı Qərbə yönlənməyə çalışan qeyri-sabit müttəfiq kimi qəbul edir. Rusiyanın sərhədlərin delimitasiyası məsələsində Azərbaycanı dəstəkləməsi mümkündür və bu, Ermənistan üçün əlavə çətinliklər yaradacaq.
Digər rıçaq Ermənistanın maraqlarını KTMT çərçivəsində qorumaqdan imtina ola bilər ki, bu da İrəvanı yardım üçün NATO ölkələrinə müraciət etməyə məcbur edəcək. Lakin bunun müqabilində Paşinyan Qərb qarşısında daha sərt öhdəliklər götürəcək. Diqqətin Ukraynadan çəkildiyi bir vaxtda Rusiyanın Cənubi Qafqazda mövqeyini gücləndirməsi o zaman çətin vəziyyətə düşəcək Ermənistana münasibəti də dəyişə bilər.
Türkiyəli politoloq, Ankara-Moskva münasibətlər üzrə analitik şəbəkəsinin aparıcı eksperti Engin Özer mövzu ilə bağlı “Cebheinfo.az”-a açıqlamasında Ermənistanın Qərbə inteqrasiyası Azərbaycan üçün milli təhlükəsizlik məsələsi olduğunu düşünmədiyini bildirib. Onun sözlərinə görə, Gürcüstanın Rusiya ilə münasibətlərinə yenidən baxmaq qərarı Aİ-nın ortamüddətli perspektivdə Cənubi Qafqazda mövqe qazana bilməyəcəyini təmin edəcək:
"İran üzərindən Ermənistana Aİ və Fransa dəstəyi olmayacaq. Ona görə də Ermənistanın Qərblə indiki münasibtlərinin yaxın zamanda dayanacağını proqnozlaşdırıram”.
Ekspert bu prosesin sülh danışıqlarının mənfi təsir edəcəyini düşünmür.
O vurğulayıb ki, əslində sülh danışıqları Qərbin təsiri olmadan da müəyyən məqamda dalana dirənmişdi:
“Bunun üçün Türkiyə Ermənistanda daha fəal rol almalıdır. Ona görə də dediyim kimi, Gürcüstanın yeni geosiyasi təşəbbüsü Ermənistana Avropa prizmasından mənfi təsir göstərəcək”.
Həmsöhbətimiz bildirib ki, burada əsl vacib oyunçu indi Gürcüstandır.
Çünki Ermənistanın dünyaya açılan qapısı hazırda Gürcüstandır:
"Ona görə də Rusiya bu məsələdə lazım olanda Gürcüstandan ixrac və idxalla bağlı Ermənistana təsir alətlərindən istifadə edə bilər. Artıq müəyyən problemlər başlayıb. Ona görə də Rusiyanın hazırda Ermənistana qarşı istifadə oluna biləcək 4 aləti var. Bunlar Türkiyə ilə yaxşı münasibətlər, Gürcüstanın mühüm ölkələrdən olması, Rusiyanın Azərbaycanla artıq strateji əməkdaşlığı və təbii ki, İran faktorudur.
Ona görə də Qərbin Ermənistanla indiki münasibətləri Rusiya üçün böyük problem yaratmır. Əslində Ermənistan böyük risklə üz-üzə deyil. Bu, Ermənistanın qərarı deyil, Paşinyan hakimiyyətinin Ermənistanın istiqamətini tamamilə başqa tərəfə çevirmək cəhdidir. Ancaq indi Ermənistan Qafqazda bir adaya çevrilib. Müttəfiqi qalmamaq həddinə çatmış və tarixi müttəfiqi Rusiyanı itirmək mərhələsində olan bir ölkədir. Ona görə də düşünürəm ki, Paşinyan hökuməti getsə və ya daha rasional addımlar atsa, bu problem həllini tapacaq. Bunun müharibəyə çevriləcəyini düşünmürəm”.
Göründüyü kimi, geosiyasi oyun güclənir və Rusiya ilə Qərb arasında manevr etməyə çalışan Ermənistan təcrid olunmuş vəziyyətdə qalmaq riski ilə üzləşir. Paşinyan bütün siyasətini Qərbə yaxınlaşma üzərində qurub. Bu, Paşinyana baha başa gələ bilər.
Eyni zamanda, İrəvanın dönüşünü görən Moskva artıq köhnə öhdəliklərdən imtina edən müttəfiqini müdafiə etmək niyyətində deyil. Cənubi Qafqazda mövcud vəziyyət genişmiqyaslı hərbi-siyasi münaqişəyə çevrilə biləcək təhlükəli geosiyasi düyündür. Rusiya, Qərb və regional güclər arasında qarşıdurmanın ortasında qalan Ermənistan təhlükəsizlik və suverenlik arasında seçim etməlidir. İrəvanın hansı yolu seçəcəyini zaman göstərəcək, lakin indidən məlumdur ki, qəbul edilən hər bir qərar təkcə Ermənistan üçün deyil, bütün region üçün böyük nəticələrə səbəb olacaq.
Ukrayna böhranı ilə məşğul olan Rusiya üçün Ermənistanın itirilməsi Cənubi Qafqazdakı təsiri baxımından sonun başlanğıcı ola bilər.
