Ölkələrin messenceri bağlamaq istəklərinin əsas səbəbləri: hər dövlətin öz arqumenti var – pornoqrafiyanın yayılması, cinayətkarlığın artması və...
“Telegram”ın yaradıcısı Pavel Durovun Fransada həbsindən sonra məlum oldu ki, bir sıra ölkələr sosial platformada törədilən mümkün qanun pozuntularını və məzmunun moderasiyasının qeyri-kafi olmasını araşdırmağa başlayıblar. İddiaların coğrafiyası sürətlə genişlənir. İndoneziya rəsmiləri messencerin porno filmlərin yayılması və qumar oyunlarının reklamı üçün istifadə edildiyinə görə bloklana biləcəyi barədə xəbərdarlıq edib. Cənubi Koreya da pornoqrafik videoların “geniş şəkildə yayıldığı” “Telegram”da kanallar və söhbətlərlə mübarizə tədbirlərini öyrənir. Ukraynada isə “Telegram”ı hətta milli təhlükəsizliyə təhdid adlandırır və onu qadağan etməklə hədələyir. Eyni zamanda, müxtəlif vaxtlarda Belarus, Hindistan, Braziliya, İran və bir çox digər ölkələrin hakimiyyət orqanları ayrı-ayrı “Telegram” kanallarını və ya bütün platformanı bloklamağı tələb edirlər.
Göstərilən səbəblər arasında iğtişaşlar və münaqişələr fonunda nifrətin qızışdırılması, həmçinin “Telegram” kanalları vasitəsilə etiraz aksiyalarının koordinasiyası var.
Pavel Durovun həbsindən sonra hansı ölkələr messencerin fəaliyyətinə məhdudiyyətlər qoymağı planlaşdırır, yaxud artıq tətbiq edib və bunun böyük siyasətlə əlaqəsi nədir. “Lenta.ru” mövzunu araşdırıb. AYNA sözügedən araşdırmanı istinadla təqdim edir:
Avqustun 24-də axşam saatlarında Pavel Durov Azərbaycandan gəldiyi şəxsi təyyarədən düşərkən Paris hava limanında saxlanılıb. Rusiya vətəndaşlığı ilə yanaşı, Sent-Kitts və Nevis, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) və Fransa pasportlarına malik olan 39 yaşlı “Telegram” təsisçisi “qanunsuz əməliyyatlar aparmaq üçün onlayn platformanın idarə edilməsində iştirakçılıq”da ittiham olunub. Burada uşaq pornoqrafiyasının yayılması, narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi, fırıldaqçılıq və çirkli pulların yuyulması, habelə səlahiyyətli orqanlar tərəfindən tələb olunan məlumatların verilməsindən imtina göstərilir.
Sahibkarın həbsi ilə bağlı ilk xəbəri verən Fransanın TF1 telekanalı “Telegram”ı “cinayətkar məzmun üçün baza” adlandırır və platformadakı bir çox hesabın mütəşəkkil cinayət qruplarına aid olduğunu iddia edir.
“Son illərdə o, mütəşəkkil cinayətkarlıq üçün bir nömrəli platformaya çevrilib”, deyə Durovun işi üzrə müstəntiq TF1 üçün anonimlik şərti ilə danışıb.
Beş gün sonra, avqustun 29-da Pavel Durov 5 milyon avro girov müqabilində həbsdən azad edilib.
Sentyabrın 5-də o, ilk dəfə ona qarşı irəli sürülən ittihamlara münasibət bildirib və belə addımların gələcək yeniliklərə mane olacağı barədə xəbərdarlıq edib: “İdarə etdiyi platformada üçüncü şəxslər tərəfindən törədilən cinayətlərə görə CEO-nu günahlandırmaq üçün smartfondan əvvəlki qanunlardan istifadə etmək qüsurlu yanaşmadır. Bəzi KİV-lərin “Telegram”ın bir növ “anarxist cənnət” olması ilə bağlı iddiaları tamamilə əsassızdır”.
“Telegram” hazırda istifadəçilərinin sayına (950 milyon) görə dünyada dördüncü yerdədir. Artan populyarlığına baxmayaraq və Rusiyadan fərqli olaraq, “Telegram” bütün ölkələrdə adi istifadəçilər arasında ünsiyyət üçün məşhur messencer kimi neytral reputasiyaya malik deyil. Məsələn, Yaxın Şərqdə “WhatsApp” və “Facebook” messencer xeyli populyardır.
Eyni zamanda, şifrələmə, mesajların və çatların, botların öz-özünə silinməsi kimi alətlərlə təmin edilən yazışmaların məxfiliyi və 200 min istifadəçi üçün çat yaratmaq imkanı “Telegram”ı terrorçular və ekstremistlər üçün cəlbedici platformaya çevirib. Siyasi fəallar, radikal ideyaların tərəfdarları, avtoritar rejimlərdəki liberal müxalifətçilər bundan istifadə edirlər. Bütün bunlar, təbii ki, yerli hakimiyyət orqanlarını, eləcə də “Telegram” administrasiyasının istifadəçilərin şəxsi məlumatlarını və onların yazışmalarına girişi təmin etməkdən imtina etməsini sevindirmir.
Durov özü etiraf edib ki, istifadəçilərin sürətli artımı həqiqətən də platformanın cinayətkarlar tərəfindən sui-istifadə olunması üçün daha çox imkanlar yaradıb. Lakin onu da qeyd edib ki, “Telegram” hər gün milyonlarla qeyri-qanuni mesajı silir. Sahibkar söz verib ki, bu il mötədilliyin “tənqid mövzusundan qürur səbəbinə çevrilməsini” təmin edəcək.
“Telegram” istifadəçilərinin 99,999 faizinin cinayətlə heç bir əlaqəsi yoxdur, lakin onların 0,001 faizinin qeyri-qanuni fəaliyyətlə məşğul olması bütün platforma üçün pis imic yaradır və demək olar ki, bir milyard istifadəçimizin maraqlarını riskə atır”, - Durov vurğulayıb.
Pavel Durovun həbsindən az sonra Telegram-dan yükləmələrin sayına görə ilk 5-liyə daxil olan iki ölkə - Hindistan və İndoneziya messenceri bloklamaqla hədələyib. Hindistanın “Moneycontrol” portalının məlumatına görə, Daxili İşlər Nazirliyinə tabe olan Kibercinayətkarlıq Koordinasiya Mərkəzi (I4C) və Elektronika və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi “Telegram”dan istifadə etməklə mümkün fırıldaqçılıq və qəsb halları ilə bağlı birgə araşdırmaya başlayıb. Nəşrin həmsöhbəti istisna etməyib ki, araşdırmanın nəticələrinə əsasən Hindistan hökuməti messencerin bloklanmasına qərar verə bilər.
Analoji araşdırma İndoneziyada da başlayıb. Yerli hakimiyyət orqanları “Telegram”ın pornoqrafiya və qumar reklamları yerləşdirmək üçün istifadə edildiyindən şübhələnirlər. İyulun 30-da polis uşaq pornoqrafiyası yayımlayan kanalın administratorunu həbs edib. Adı açıqlanmayan 20 yaşlı şəxs aylıq abunə üçün 10 dollar, yetkinlik yaşına çatmayanlarla fərdi videolar üçün isə 1 dollardan az pul tələb edib. İndoneziya hökuməti “Telegram” administrasiyasına sərt xəbərdarlıq etsə də, qənaətbəxş cavab almayıb.
Digər Asiya ölkəsində, Cənubi Koreyada hələ ki, messencerin bloklanması barədə söhbət getmir. Lakin yerli polis həmçinin “Telegram”ın real həyatda olan insanların üzlərinin pornoqrafik məzmunun üzərinə qoyulduğu dərin saxta pornoların yayılmasında mümkün köməyi ilə bağlı araşdırmaya başlayıb. Belə ki, Seul Milli Universitetinin məzunu və daha üç kişi tərəfindən yaradılan “Telegram”dakı ən sensasiyalı kanalda eyni təhsil müəssisəsinin məzunları da daxil olmaqla 60-dan çox qadının siması ilə açıq-saçıq foto və videolar yerləşdirilib. Başqa bir KANALDA 220 mindən çox insan var - iştirakçılara dostlarının fotoşəkillərini çılpaqlığa çevirən xüsusi proqram yükləmələri tövsiyə olunur.
Hətta koreyalı yeniyetmələr də cinayətkarların qurbanına çevrilirlər: yanvarın 1-dən avqustun 25-dək dərin saxta pornoqrafiyanın qurbanı olan 781 nəfər polisə müraciət edib və onlardan 288-i və ya 36,9 faizi yetkinlik yaşına çatmayanlar olub. Koreya Respublikasının Təhsil Nazirliyinə də şikayətlər daxil olub: avqustun sonuna qədər şöbəyə tələbə və müəllimlər arasında zərərçəkmişlərdən 196 müraciət daxil olub.
Qalmaqal səbəbindən bütün ölkədə qadınlar və qızlar təcavüzkarların qurbanına çevrilməmək üçün sosial şəbəkələrdən selfi və digər şəkilləri silməyə başlayıblar.
27 yaşlı qadın “Yonhap” agentliyinə deyib: “Elə hiss olunur ki, bizim ən təhlükəsiz yerimiz, gündəlik həyatımız məhv olub”. Adının açıqlanmasını istəməyən fotoqraf jurnalistlərə açıqlamasında modelləri təhlükəyə atmamaq üçün fotolarını internetdə yayımlamağı dayandırmaq qərarına gəldiyini də bildirib.
Bundan sonra problem həll edildi: sentyabrın 3-də “Telegram” Cənubi Koreyanın hakimiyyət orqanlarından rəsmi üzr istədi və bəzi qeyri-qanuni məzmunun silinməsi barədə məlumat verdi. Həmçinin dərin saxta porno məsələləri ilə bağlı operativ əməkdaşlıq üçün Koreya Rabitə Standartları Komissiyasına “e-poçt” ünvanı təqdim etdi.
Messencer Böyük Britaniyada da qeyri-müəyyən vəziyyətdədir: yerli hakimiyyət orqanları “Telegram”dan Ruandadan olan bir miqrant tərəfindən Southportda üç qızın öldürülməsindən sonra iyulun sonunda başlayan iğtişaşları koordinasiya etmək üçün istifadə edildiyini söylədi.
Belə ki, “Southport Wake Up” adlı kanallardan biri miqrantlara yardımla məşğul olan 39 xeyriyyə təşkilatının və hüquq mərkəzinin ünvanlarının siyahısını dərc edib. Səsyazma 11 emoji ilə müşayiət olunub: “Uşaqlar, siz onlara deməyincə, gəlməkdən əl çəkməyəcəklər. Daha immiqrasiya yoxdur. Zəhmət olmasa saat 20:00-da maskalarınızı taxın. Və bu mesaj mümkün qədər çox insana yayılsın”.
Bu çağırış iğtişaşa təhrik kimi şərh edildi - polis 100-ə qədər ifrat sağçının nümayiş keçirəcəyini və mümkün "hədəflər" yaxınlığında təhlükəsizliyi əhəmiyyətli dərəcədə artıracağını gözləyirdi. Sonda etirazların miqyasına görə xeyli kiçik olduğu ortaya çıxsa da, presedentin özü hakimiyyəti ciddi şəkildə narahat edib.
“İcazə verin, əsas sosial şəbəkələrə müraciət edim: İnternetdə qızışdırılan şiddətli iğtişaşlar da cinayətdir və onlar sizin ərazinizdə baş verir”, - deyə Böyük Britaniyanın Baş naziri Keir Starmer söyləyib.
Hələ 2021-ci ilin oktyabrında müxalifət lideri kimi parlamentdə çıxış edən siyasətçi “Telegram”a qarşı “sərt və təsirli sanksiyaların” zəruriliyindən danışmışdı.
Hələlik Böyük Britaniyada messencerin işinə heç bir məhdudiyyət qoyulmayıb, lakin bu məsələnin Leyboristlər Partiyası hökumətinin gündəmində olacağı istisna edilmir.
2018-2020-ci illərdə tətbiq Rusiyada bloklandı - səbəb Fransada Durovun indiki cinayət təqibi ilə oxşar idi: messencer rəhbərliyinin istifadəçi məlumatlarını və onlara daxil olmaq üçün "şifrələmə açarlarını" təhvil verməkdən imtina etməsi. Bloklanmasına baxmayaraq, sosial şəbəkə qadağan edilməyib və onu yükləmək mümkün olub. Moskvanın koronavirusla mübarizə üzrə operativ qərargahı və Rusiya Rabitə Nazirliyi pandemiya dövründə messencerdə öz kanallarını açıblar. 18 iyun 2020-ci il tarixində Roskomnadzor Rusiya Baş Prokurorluğu ilə razılaşdırılaraq “Telegram”a qoyulan məhdudiyyətlərin aradan qaldırıldığını elan etdi.
2015-ci ildən bəri messencer bir çox digər sosial şəbəkələrlə birlikdə Çində bloklanıb, baxmayaraq ki, Honq-Konqda əlçatandır. 2019-2020-ci illər etirazlarının pik nöqtəsində Honq Konqda nümayişçilər hərəkətlərini əlaqələndirmək üçün “Telegram”da çatlar və kanallar yaratdılar, bu da yerli hakimiyyət orqanlarının onu bloklamaqla hədələməsinə səbəb oldu, lakin heç vaxt bloklanmadı.
2018-ci ildə “Telegram” İranda milli təhlükəsizlik səbəbi ilə bloklanıb – messencerdən hökumət əleyhinə etiraz aksiyalarının iştirakçıları fəal şəkildə istifadə ediblər. Formal olaraq, “Telegram”ın işinə məhdudiyyətlər qalır, lakin bu, İran hakimiyyətinin platformadan istifadəsinə mane olmur: məsələn, İran Xarici İşlər Nazirliyinin “Telegram” kanalı fəaliyyətdədir.
Hökumətə qarşı etirazlar Tayland hakimiyyətini “Telegram”ı bloklamağa da vadar etdi - messencer 2020-ci ildən orada mövcud deyil.
2017-ci ildə sosial şəbəkə Pakistanda bloklanıb. Yerli hakimiyyət bu addımı milli təhlükəsizlik səbəbləri ilə izah edib: messencerdən terrorçu qrupların üzvləri istifadə ediblər. “Telegram” Türkmənistan, Özbəkistan, Somali və Omanda da bloklanıb. Messengerin fəaliyyətinə müvəqqəti məhdudiyyətlər daha çox ölkələr tərəfindən tətbiq edilib: Azərbaycan, Əlcəzair, Əfqanıstan, Braziliya, İraq, Qazaxıstan, Kuba, Səudiyyə Ərəbistanı, Sudan, Tacikistan, Efiopiya və s. Bəzi yerlərdə etirazlar və ya seçkilər, bəzi yerlərdə isə Azərbaycanda olduğu kimi hərbi əməliyyatlar zamanı belə bir addım atılıb.
Mart ayında dörd böyük media holdinqi – “Mediaset”, “Atresmedia”, “Movistar” və “Egeda” messencerdə yerləşdirilən müəllif hüquqlarını pozan məzmuna görə məhkəməyə müraciət etdikdən sonra “Telegram” İspaniyada qısa müddətə bloklanıb. Və bir il əvvəl, 2023-cü ilin martında Norveç hakimiyyəti nazirlərə və digər yüksək rütbəli məmurlara “Telegram” və “TikTok”dan istifadəni qadağan etdi. Çünki kəşfiyyat rəsmiləri sosial şəbəkələrin Rusiya və Çinin maraqları naminə dezinformasiya və saxta xəbərlər yaymaq üçün istifadə oluna biləcəyini hesab edirdilər.
Messencer rəhbərliyinin mövqeyi Belarus sakinləri arasında “repressiyaya qarşı mübarizədə müttəfiqləri” və həmçinin əsas məlumat mənbəyi kimi qəbul etdikləri “Telegram”a emosional bağlılıq yaradıb. Buna əsasən, messencerin xarici ünsiyyətlərində biznesin daha “dünyəvi” reallıqlarını gizlətməklə yanaşı, korporativ dəyərlərinin canlı təcəssümü kimi Pavel Durovun özünə güvənməsi kömək etdi. Bu vəziyyət “Telegram” və onun rəhbərliyini sosial iğtişaşlar üçün günah keçisi kimi təqdim edən Belarus hakimiyyətinin də əlinə keçdi.
Son illər “Telegram”ın siyasətə təsirinə getdikcə daha çox elmi əsər həsr olunub: tədqiqatın mövzusu təkcə etirazlar deyil, həm də seçki prosesləridir - 2019-cu ildə İspaniya partiyalarının seçki kampaniyasından tutmuş Jair Bolsonaronun tərəfdarlarının səfərbərliyinə qədər. Getdikcə daha çox siyasətçi və fəal öz auditoriyası ilə sosial şəbəkələr vasitəsilə ünsiyyət qurmağa üstünlük verir: bunun bariz nümunəsi özünün “Twitter”in analoqu olan “Truth Social”ı yaradan Donald Trampdır. Bu üsul tərəfdarlarla hər hansı şəxsi görüşlər, rəsmi saytlarda press-relizlər və ya əsas media ilə müsahibələrdən daha sadə, daha sürətli və işıqlandırma baxımından daha effektivdir. Buna görə də, “Telegram” da daxil olmaqla sosial şəbəkələrin rolu yalnız ictimai-siyasi həyatın daha da rəqəmsallaşması ilə artmağa davam edəcək.
Lakin messencer administrasiyasının artıq indiki mərhələdə qeyri-qanuni məzmun və dezinformasiyaya nəzarət edə bilməməsi ciddi risklər yaradır. Durovun yeni bloklanması və cinayət təqibi, çox güman ki, özlərini internet senzurasının əleyhdarları və siyasi isteblişmentə qarşı döyüşçülər kimi göstərən siyasi aktiv istifadəçilərin gözündə “Telegram”ın dəyərini artıracaq. Lakin onlarla yanaşı, süni intellekt və digər vasitələrlə silahlanmış təxribatçılar platformaya axışacaqlar ki, bu da onlara yaxın gələcəkdə dünyanın müxtəlif yerlərində iğtişaşlara səbəb ola biləcək və hətta seçki proseslərinə xələl gətirə biləcək məzmun yaratmağa və sürətlə yaymağa imkan verir./ayna.az/
