ABŞ-da prezident, senatorlar və konqresmenlər necə seçilir?
ABŞ-da prezident seçkiləri noyabrın 5-də keçiriləcək və demokrat Kamala Harris Respublikaçı Donald Trampla qarşılaşacaq. Ekspertlər və sosioloqlar Amerika cəmiyyətində görünməmiş parçalanmadan, hər iki seçki qərargahının nümayəndələri həmvətənlərinin nəinki ölkənin, bütün dünyanın gələcəyinin asılı olduğu taleyüklü seçimindən danışırlar. Eyni zamanda, Ağ Ev uğrunda döyüşün fonunda Senatda və Nümayəndələr Palatasında yerlər uğrunda mübarizə kölgədə qalıb. ABŞ-ın daxili və xarici siyasətinin vektoru növbəti dörd il ərzində Oval Ofisə kimin rəhbərlik edəcəyindən asılıdır. 2024-cü il seçkilərindən nələrin gözləndiyini, eləcə də indiki yarışın ötən illərin qarşıdurmalarından nə ilə fərqləndiyini anlamaq üçün dünyada cərəyan edən hadisələrə və ABŞ-da baş verən hadisələrə baxmaq və müqayisə etmək kifayətdir.
Noyabrın 5-i bütün dünyada maraqla gözlənilən bir hadisə baş verəcək. Siyasətçilər və ekspertlər əmindirlər ki, təkcə Amerikanın deyil, bütün planetin gələcəyi məhz bu gün müəyyənləşəcək. Lakin reallıqda seçki günü seçki yarışının yalnız bir mərhələsidir, amma hər şeyin sonu deyil. ABŞ-da prezident seçkiləri bir neçə ay davam edən uzun prosesdir. Ağ Evin rəhbəri olmaq üçün prezidentliyə namizəd 538 üzvdən ibarət xüsusi orqan olan Seçicilər Kollegiyasında 270 və ya daha çox səs toplamalıdır. Bununla belə, “dolayı seçkilər” termini çaşqınlıq yarada bilər. ABŞ vətəndaşlarının prosesdə iştirak etmələrinə baxmayaraq, dünyanın hər yerində onların prosesdən kənarda qaldıqları təəssüratı yarana bilər. Əslində, prezident seçkiləri yanvarın sonu - fevralın əvvəlində Demokratlar və Respublikaçılar partiyalarının praymerizinin başlaması ilə başlayır. Bu müddət ərzində və iyun ayına qədər Oval kabinetə daxil olmaq istədiklərini bəyan edən siyasətçilər namizəd olduqları siyasi qüvvənin tərəfdarları arasında simpatiya üçün partiya yoldaşları ilə yarışa qatılırlar. Belə ki, amerikalılar partiyadaxili seçkilərdə ştatdan-ştata səs verməklə ölkənin iki əsas partiyasından yekun namizədlərin müəyyən edilməsi prosesində birbaşa iştirak edirlər.
Lakin bu, həmişə belə deyildi. 20-ci əsrin əvvəllərinə qədər respublikaçıları və demokratları seçkilərdə kimin təmsil edəcəyi ilə bağlı qərar əslində partiya elitası tərəfindən verilirdi və namizədlərin adlarının rəsmi təsdiq edildiyi milli qurultaylar çox vaxt eyni gücü təmsil edən rəqiblər arasında siyasi döyüşlərə çevrilirdi. Seçicilərin iki böyük partiyadan Ağ Evə namizədlər seçməsi praktikası nəhayət, yalnız ötən əsrin ikinci yarısında, 1970-ci ildə demək olar ki, bütün ştatlarda praymerizlər təşkil etməyə başlayanda formalaşıb.
İlkin seçkilər hazırkı prezidentin artıq iki müddətə xidmət etdiyi və buna görə də artıq namizəd olmaq hüququna malik olmadığı illərdə ən gərgin dövrünü yaşayır. Belə bir şəraitdə onlarla siyasətçi, məsələn, 2016-cı ildə olduğu kimi, öz partiyalarının tərəfdarlarının səsləri uğrunda qızğın döyüşə başlayaraq, prezidentlik ambisiyalarını bəyan edirlər. Digər illərdə ən çox maraq müxalifət qüvvələrinin praymerizindədir: onun müxtəlif nümayəndələri seçiciləri inandırmağa çalışırlar ki, onlar hazırkı dövlət başçısını Ağ Evi tərk etməyə məcbur edə bilərlər.
2024-cü ildə seçicilər erkən səsvermədə görünməmiş aktivlik nümayiş etdiriblər. Koronavirus pandemiyasının bütün dünyada tüğyan etdiyi və buna görə də ABŞ-da 101,4 milyon insanın əvvəlcədən səs verdiyi 2020-ci ildən başqa, cari dövrə Seçki gününə qədər atılan bülletenlərin sayına görə rekord olacaq. Mümkündür ki, amerikalılar hətta son seçkilərin nəticələrini də üstələyə bilsinlər, baxmayaraq ki, bu, əlbəttə ki, böyük səy tələb edəcək. Noyabrın 1-i səhər saatlarına olan məlumata görə, 66 milyondan çox insan artıq öz seçimini edib ki, onlardan 53%-i şəxsən, 47%-i isə poçt vasitəsilə bunu edib. Bu, ABŞ-da 2020-ci ildə əldə edilən göstəricidən çoxdur. Yarışın nəticəsinin əslində asılı olduğu belə ştatların sakinləri arasında səsvermə istəyinin artması qərargahın və ekspertlərin diqqətini cəlb edib və bunda bəzi əlamətlər tapmağa çalışıblar.
538 üzvdən ibarət olan Seçicilər Kollegiyası prezidentliyə namizədlərin səslərini toplayır. Konstitusiyaya görə, 50 ştatın hər birinə ABŞ Konqresinin hər iki palatasındakı təmsilçiliyinə uyğun olaraq müəyyən sayda seçiciyə zəmanət verilir. Nümayəndələr Palatasının üzvlərinin sayı ştatın əhalisinin sıxlığından asılıdır, Senatda isə ştatlar bərabərləşdirilib, hər kəsə iki yer verilib. Kaliforniyavə Alyaska ştatlarının sakinləri artıq qərar veriblər. Qırx səkkiz ştat və Kolumbiya dairəsi qalib, bir ştatın bütün seçki səslərini qazanmaq üçün namizəd xalqın səsini qazanmalıdır. Problem ondadır ki, əksər ştatlarda səsvermənin nəticəsini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq olar, çünki onlar ildən-ilə eyni partiyadan olan namizədləri dəstəkləyirlər. Bununla belə, həmişə Ağ Evə iddialıların tez-tez bir neçə faiz bəndi uğrunda mübarizə apardığı bir qrup ştat var və intriqa son ana qədər davam edir. 2024-cü ildə bu ştatlara Viskonsin, Miçiqan, Pensilvaniya, Corciya, Şimali Karolina, Arizona və Nevada daxildir.
Bu və ya digər şəkildə ABŞ-da prezident seçkilərinin, əslində, səsvermə gününün başa çatması ilə bitməməsinin səbəbi belə mürəkkəb sistemdir. Bütün səslər hesablandıqdan sonra cədvəl formalaşdırılır və oradan hansı namizədin ən çox seçici səsini aldığı aydın olur. Ancaq Seçicilər Kollegiyası səs vermək üçün təxminən ay yarımdan sonra toplanır. 2024-cü ildə tədbir dekabrın 17-nə planlaşdırılıb.
Qeyd edək ki, seçicilər öz ştatlarının seçicilərinin iradəsinə uyğun olaraq səs vermək üçün heç bir ciddi öhdəlik daşımırlar. Səhv namizədi dəstəkləyən “vicdansız seçicilərin” üzləşdiyi maksimum cəza 1 min dollardır, lakin Seçicilər Kollegiyasının seçicilərin qərarına qarşı çıxma ehtimalı olduqca aşağıdır. İlk növbədə ona görə ki, bu cür davranış cəmiyyət tərəfindən pislənir. Birləşmiş Ştatların bütün tarixində “səhv” namizədə səs verən yüz əllidən bir qədər çox seçici olub. Məsələn, 2016-cı ildə Donald Tramp Hillari Klintonu məğlub edəndə belə adamların sayı on nəfərə çatmışdı. Lakin “vicdansız seçicilər” heç vaxt yekun nəticəyə təsir göstərməyib.
Bu arada Seçicilər Kollegiyası da ABŞ-da prezident seçkilərinə son qoymur. Yanvarın əvvəlində - 6-da Konqresin hər iki palatasının yarışın nəticələrinin təsdiqləndiyi iclasın keçirilməsi planlaşdırılır. Və yalnız yanvarın 20-də ABŞ-da yeni prezidentin və vitse-prezidentin andiçmə mərasimi keçirilir. Beləliklə, ABŞ-da prezident seçkiləri tam bir il davam edən bir prosesdir.
Milyonlar səs verir, amma yüzlərlə insan qərar verir
Seçicilər Kollegiyasının səsverməsi və nəticələrin Konqres tərəfindən təsdiqlənməsi kimi mərhələlər formallığa çevrilib. Bəzən Birləşmiş Ştatlar elə təlatümlü kampaniyalardan keçir ki, seçkinin qalibi məsələsi seçki günündən sonra noyabrın ilk çərşənbə axşamından əvvəlkindən az aktual olmur. Tipik olaraq, ilk problemlər bülletenlərin emalı mərhələsində başlayır. Bəzi mütəhərrik ştatlarında zaman-zaman yarış o qədər qızğın olur ki, sözün əsl mənasında bir neçə yüz səs prezidentliyin taleyini həll edə bilər. Bu, 2000-ci ildə Bill Klintonun vitse-prezidenti, demokrat Albert Qor respublikaçı Corc Buşa qarşı döyüşəndə baş verdi. Milli miqyasda keçirilən səsvermənin nəticələrinə görə, Qor Buşdan yarım milyon səs çox toplayaraq qələbəsini qeyd etdi. Bununla belə, potensial seçicilər baxımından rəqiblər arasında paritet var idi və buna görə də bütün diqqət Floridaya yönəldi, burada səslər hesablandıqdan sonra rəqiblər arasında fərq Respublikaçının lehinə cəmi 1784 bülleten təşkil edirdi (təxminən 6 seçki bülleteni).
Albert Qor bu vəziyyətlə razılaşmadı və əyalət səlahiyyətliləri belə kiçik bir boşluq olduğu halda qanunun tələb etdiyi kimi yenidən saymağa başladılar. İlk təkrar hesablamadan sonra Corc Buşun üstünlüyü təxminən 900 bülletenə qədər azaldı. Bu vəziyyətdə Demokratlar məğlubiyyəti etiraf etməkdən imtina etdilər və buna görə də Florida özünü yenidən saymaların və çoxsaylı məhkəmələrin burulğanında tapdı, sözün əsl mənasında bütün ölkə bunu seyr edirdi. Növbəti turda respublikaçıların üstünlüyü 327 səsə endirildi. Qarşıdurmaya yalnız dekabrın 12-də ABŞ Ali Məhkəməsi 5 hakimin dördə qarşı səs verməsi ilə, səslərin təkrar hesablanmasının dayandırılması və Corc Buşun qələbəsinin qeydə alınması barədə qərar qəbul etməklə sona çatdı. Beləliklə, 2000-ci ildə prezidentliyin taleyi sözün əsl mənasında 537 amerikalının səsi ilə həll olundu. Məhz bu fərqlə Respublikaçı Floridada rəsmi olaraq demokratı üstələdi.
Belə bir vəziyyətdə Qorun müqaviməti ən azı ritorika səviyyəsində davam etdirmək üçün bütün əsasları var idi, lakin dekabrın 13-də Demokratlar məğlubiyyətini etiraf etməli oldu. Təsadüfi deyil ki, “Amerika partiyadan üstündür” deyilir. Maraqlıdır ki, 2001-ci il yanvarın 6-da Konqres tərəfindən seçkilərin təsdiqi zamanı Nümayəndələr Palatasının iyirmi üzvü Floridada səsvermənin nəticələri ilə razılaşmayaraq protokolları təsdiqləməkdən imtina etmişdi, lakin Qor iclasa rəhbərlik etdiyi üçün rəqibinin qələbəsinə şübhə yaradan bütün etirazları rədd etdi.
2020-ci ildə Donald Tramp ikinci müddətə namizədliyini irəli sürərkən, tarix yenidən təkrarlandı. Seçkilər koronavirus pandemiyası dövründə keçirildiyi üçün seçicilərin böyük bir hissəsi poçt vasitəsilə səs vermək fürsətindən istifadə etdilər. Poçt bülletenlərinin sayılması adi bülletenlərin sayılmasından daha uzun çəkdi, bu da medianın Pensilvaniya ştatının ənənəvi ştatında qalib elan etməsinə səbəb oldu. Nəticədə demokrat Co Bayden 4 il əvvəl qələbəsini qeyd etdi. Bununla belə, cənab Tramp məğlubiyyətini etiraf etməkdən imtina etdi və “oğurlanmış seçki” iddiasına başladı. Respublikaçının hələ də bunda israrlı olması diqqət çəkir. Ümumiyyətlə, prezident seçkilərinin seçki günü bitməməsinin ən parlaq nümunəsi məhz Donald Trampın hekayəsidir.
Lakin həmin il ən böyük qalmaqal Pensilvaniyada deyil, Demokratların Respublikaçılardan üstünlüyü 13,5 min səs olan Corciyada baş verdi. Bu vəziyyətdə ştatın rəhbəri Bred Raffensperger səslərin əl ilə yenidən sayılmasını əmr etdi - və nəticədə cənab Baydenin üstünlüyü 12,2 min bülletenə düşdü. Məsələ bununla da bitmədi, səslərin təkrar hesablanması davam etdi və Demokratın qələbəsi yalnız dekabrın 7-də 11 min 779 səs üstünlüyü ilə təsdiqləndi. Lakin bu, Donald Trampı dayandırmadı, o, Raffenspergerə zəng edərək, onun lehinə “11 min 780 səs tapmağı” tələb etdi və vəzifəli şəxsi bu tələbləri yerinə yetirmədiyi təqdirdə hüquqi nəticələrlə hədələdi və sonda Tramp üçün hələ tamamlanmamış federal cinayət işi ilə nəticələndi.
2020-ci il seçkilərinin kulminasiya nöqtəsi 6 yanvar 2021-ci ildə Donald Trampın qəzəblənmiş tərəfdarlarının mitinqdən sonra Konqresə hücum oldu. Tramp öz vitse-prezidenti Mayk Pensdən protokolları təsdiq etməməyi tələb edib və bununla da Co Baydenin qələbəsinin yekun təsdiqinə mane olub. Pens seçkilərin nəticələrinin təsdiqində onun rolunun təntənəli olduğunu və buna görə də yarışın nəticəsini ləğv etmək hüququna malik olmadığını əsas gətirərək, rəhbərinə tabe olmaqdan imtina edib. O vaxtdan bəri keçmiş partnyorlar düşmənə çevriliblər və keçmiş vitse-prezident son dərəcə mühafizəkar fikirli adam olmasına baxmayaraq, dəfələrlə bəyan edib ki, Donald Tramp Amerikanı heç vaxt idarə etməməlidir. Bununla belə, o, heç vaxt açıq şəkildə Co Baydeni və sonra Kamala Harrisi dəstəkləməyib.
Qızlar solda, oğlanlar sağda
2020-ci ilin qaynar kampaniyası, yumşaq desək, indiki dövrü narahatlıqla izləyən amerikalıların şüurunda dərin izlər buraxıb. Scripps News/Ipsos-un son sorğusuna görə, amerikalıların 62%-i ölkənin seçki günündən sonra zorakılıq dalğası yaşayacağına inanır. Eyni zamanda, demokratların 70%-i, respublikaçıların isə 59%-i bu fikirdədir. Belə bir şəraitdə amerikalıların 51%-i hətta seçkidən sonra baş verə biləcək iğtişaşların qarşısını almaq üçün ordudan istifadəni dəstəkləyir. Eyni zamanda, sorğuya əsasən, amerikalılar özlərini zorakılıq uçurumunda tapmaq istəmirlər. ABŞ vətəndaşlarının dörddə üçü namizədi məğlub olsa belə, seçkinin nəticələrini qəbul etməyə hazır olduqlarını bildirib. Demokratların 85%-i, respublikaçıların 77%-i buna hazır olduqlarını bildirirlər.
Bayden Trampa “zibil”lə necə kömək etdi?
Hər iki partiyanın nümayəndələri Konqresdəki iğtişaşlardan qorxurlar. Demokratlar narahatdırlar ki, uduzsalar Donald Tramp yenidən seçkiləri “oğurlanmış” adlandıracaq və dörd il əvvəl etdiyi kimi, kütləni ehtiyatsız hərəkət etməyə ruhlandıracaq. Respublikaçılar qeyd edirlər ki, zorakılıq Donald Tramp qalib gələrsə, onun ikinci müddətinin qaçılmazlığını qəbul edə bilməyən solçu seçicilərdən gələ bilər. Trampın seçki kampaniyası zamanı iki dəfə sui-qəsd cəhdinə məruz qaldığını və nəticədə o, az qala qulağını itirəcəyini nəzərə alsaq, onların da demokratlar kimi qorxuları əsassız deyil.
Artıq xüsusi xidmət orqanları baş verəcək iğtişaşlara ciddi şəkildə hazırlaşırlar, Polis bu yaxınlarda üç vertolyotun Kapitoliyə eniş etdiyi “zərərçəkənlərin təxliyəsi” təlimi keçirib. Hüquq-mühafizə orqanlarının əməkdaşlarının belə tədbirlər görməyə hər cür əsası var. Həm də təkcə Donald Trampın yenidən seçkiyə qatılması deyil, Qorun dediyi kimi: “Amerika partiyadan üstündür” fikrini əsas götürərək hazırlıqlarını davam etdirirlər. Həm də problem ondadır ki, Amerika cəmiyyəti görünməmiş qütbləşmə vəziyyətindədir. XIX əsrin ortalarında vətəndaş müharibəsindən sonra nəhayət Demokratlar və Respublikaçılar partiyalarının sanki növbəli şəkildə idarə etdiyi ABŞ demokratik dövlətdir. Digər tərəfdən, ekspertlər qeyd edirlər ki, müasir Amerikanın əsas problemi cəmiyyətin özünün parçalanması deyil, qütbləşmədir. Hər iki partiyanın ifratları son onilliklərdə güclənib və bu, bir vaxtlar kənar və radikal hesab edilən ideyaların siyasi spektrin hər iki tərəfində əsas cərəyana daxil olmasına səbəb olub. Nəticədə mərkəzçi nüvə nəzərəçarpacaq dərəcədə daralıb, radikal sol və sağ isə əksinə, qanadlarını açıb.
2024-cü il kampaniyasının bir xüsusiyyəti də gender məsələsidir. USA TODAY/Suffolk Universitetində seçkidən bir müddət əvvəl keçirilən sorğuya görə, Kamala Harris seçki gününə on gün qalmış qadınlar arasında dəstək baxımından Donald Trampdan üstün olub – 53%-36%. Öz növbəsində, Respublikaçı amerikalı kişilər arasında demək olar ki, eyni liderliklə öyünə bilər: 53% - 37%. Belə ki, səsvermənin nəticələrinə əsasən belə bir boşluq sonda qeydə alınarsa, bu, 1980-ci ildən bu cür statistika aparılmağa başlandıqdan sonra rekorda çevriləcək. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 2020-ci ildə Co Baydeni qadınların 57%-i, Donald Trampı isə 42%-i dəstəkləyib. Lakin Respublikaçı kişilər arasında keçirilən sorğura Tramp demokratların namizədini üstələyib: 53%-45%.
Ekspertlərin fikrincə, 2024-cü ildə gender fərqinin genişlənməsi bir neçə amillə bağlıdır. Birincisi, ABŞ prezidenti postunu tutan ilk qadın ola biləcək Kamala Harrisin fiquru rol oynayır. Bu perspektiv, təbii ki, bir çox amerikalı qadının demokratlara səs vermək istəyini artırır. İkincisi, abort məsələsi cinsi üstünlüklərə böyük təsir göstərir ki, bu da 2022-ci ildə Ali Məhkəmənin hamiləliyin dayandırılması üzrə federal hüququnun ləğvi barədə qərarından sonra Amerika cəmiyyəti üçün əsas məsələlərdən birinə çevrilib. Nəzərə alsaq ki, ştatların təxminən yarısında abort respublikaçıların səyləri ilə faktiki olaraq qadağan edilib (və bu, bir neçə dəfə insan faciələrinə gətirib çıxarıb), qadınların bu sahədə hər hansı məhdudiyyətin aradan qaldırılmasının tərəfdarı olan xanım Harrisə dəstək olmaq istəyi başa düşüləndir.
Bu və ya digər şəkildə Kamala Harris və Donald Tramp arasındakı yarış cəmiyyət üçün nəinki gərgin, həm də son dərəcə gərgin keçib. Buna görə də noyabrın 6-da səhər ABŞ-ın prezidentlik yarışının sona çatmasından hələ çox uzaqda olacağı ehtimalı çox yüksəkdir.
Avropalılar nə düşünür?
Avropa ölkələri ABŞ prezidentliyinə namizəd Donald Trampın seçkilərdə qalib gələcəyi təqdirdə ABŞ-la “mümkün transatlantik münasibətləri kəsməyə” hazırlaşır. Eyni zamanda, “The Washington Post”a müsahibə verən siyasətçilər qeyd edirlər ki, Amerika prezidenti postunu kimin tutmasından asılı olmayaraq Avropada gərginlik gözlənilir. Ən böyük narahatlıq Trampın yüksək idxal rüsumlarının tətbiqi vədidir. “Trampı sakitləşdirmək” üçün Avropa cavab həlləri siyahılarını tərtib etməyə və danışıqlar strategiyasını müəyyən etməyə başlayıb. Eyni zamanda, Almaniya iqtisadiyyatının tarif artımlarına ən həssas olduğu bildirilir.
“Trampla ticarət müharibəsi perspektivi tənəzzül qorxusunu artırır. Alman İqtisadiyyat İnstitutu xəbərdarlıq edib ki, Trampın tarifləri alman şirkətləri üçün 162 milyard dollar itkiyə səbəb ola bilər. Avropanı narahat edən digər mövzu Donald Trampın NATO və Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı mövqeyidir. Eks-prezident hərbi bloka daxil olan ölkələri müdafiəyə kifayət qədər vəsait ayırmadıqlarına görə tənqid edib. O, seçkidə qalib gəlsə, Ukraynanı ərazisini verməyə məcbur etmək və Rusiya ilə sülh sazişi ilə razılaşmaq niyyətindədir. Vaşinqtonun mövqeyinin dəyişməsindən sığortalanmaq üçün NATO Kiyevə yardım göstərməklə bağlı ABŞ-ın bəzi öhdəliklərini öz üzərinə götürüb və Avropa ölkələri xərclərini artırıblar. Bununla belə, Avropa rəsmiləri etiraf edirlər ki, ABŞ-ın dəstəyini itirmək “dağıdıcı zərbə” olacaq.
ABŞ-da seçkilər çərşənbə axşamı, noyabrın 5-də keçiriləcək. Artıq 70 milyondan çox amerikalı prezident seçkilərində erkən səs verib. Son sorğulara görə, Respublikaçılar Partiyasının namizədi demokrat rəqibi Kamala Harrisi qabaqlamağa başlayıb.
V.VƏLİYEV
