İnsanlar minillərdir ki, ölüm, yas və itki ilə mübarizə aparmaq üçün müxtəlif üsullar inkişaf etdiriblər. Ancaq ölümə reaksiya təkcə insanlara məxsus deyil. Araşdırmalar göstərir ki, heyvanlar aləmində də bəzi növlər ölümə emosional və davranış baxımından fərqli reaksiyalar verir.
Qaynarinfo xəbər verir ki, Ulyam və Mari Universitetindən antropoloq Barbara J. Kinq heyvanların ölümə reaksiyasının geniş spektrdə dəyişdiyini vurğulayır. Onun dediyinə görə, bəzi növlər emosional göstəricilər nümayiş etdirir, digərləri isə daha praktiki davranışlara üstünlük verir.
Heyvanlar arasında ölümə reaksiyaların öyrənilməsi
Kyoto Universitetinin primatologiya və antropologiya üzrə mütəxəssisi Andre Qonsalves ölümün heyvanlar tərəfindən necə başa düşüldüyünü öyrənən tanatologiya sahəsinin son dövrlərdə tədqiqatlarda mühüm yer tutduğunu bildirir. Qonsalvesin sözlərinə görə, bu cür müşahidələr, həm insan davranışlarının mənşəyini anlamağa, həm də yeni suallar yaratmağa kömək edir.
Evrimsel antropoloq Aleşia Karter Namibiyada babunları illərlə müşahidə edib və onların ölmüş balalarını uzun müddət daşıdığını təsbit edib. Bu davranış xüsusilə diqqət çəkir, çünki bəzi hallarda yetim balalar belə qrup üzvləri tərəfindən daşınır.
Ölüm ritüalları: primatlardan dəniz məməlilərinə qədər
Karterin araşdırmalarına əsasən, ölmüş balalarını daşımaq daha çox iri meymunlarda və primatlarda müşahidə olunur. Şimpanzelər ölmüş balalarını hətta 100 günə qədər daşıya bilirlər. Bu davranış təkcə primatlarla məhdudlaşmır. Fillər, vəhşi itlər və hətta orka kimi dəniz məməlilərində də oxşar hallar qeydə alınıb. Məsələn, 2018-ci ildə bir orka 17 gün boyunca ölmüş balasını yanında daşıyıb.
Bu davranışın səbəbləri nədir?
Bu cür davranışın tam səbəbi hələlik məlum deyil, lakin müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur:
Ana-balanın bağları: Karterə görə, ölmüş bala ilə bağ çox dərin olur və bu bağın qırılması çətindir. Bu, emosional reaksiya kimi dəyərləndirilə bilər.
Tanış emosiyalar: Barbara J. Kinq bəzi hallarda bu davranışın tanış emosiyalara əsaslandığını vurğulayır. O, ölmüş bədəni daşımağın adi davranışdan daha çox enerji tələb etdiyini və bunun təsadüfi olmadığını qeyd edir.
Heyvan davranışlarının təkamüldə yeri
Bu tədqiqatlar göstərir ki, heyvanlar ölüm qarşısında emosional bağlar nümayiş etdirir. Bu, insanların yas tutma davranışlarının təbiətindən və mənşəyindən daha çox məlumat əldə etməyə kömək edir.
Barbara J. Kinqin fikrincə, yas, sevinc, kədər və qorxu təkcə insanlara məxsus deyil. O deyir ki, balasının cəsədini daşıyan bir ana sadəcə yas tutan biri ola bilər. Kinq bu müşahidələrin, insanların heyvanlara və onların təbii mühitlərinə daha diqqətli yanaşmasına səbəb olmalı olduğunu vurğulayır.
Lakin bütün heyvanlar ölüm qarşısında eyni davranış nümayiş etdirmir. Araşdırmalar göstərir ki, bu reaksiyalar növlər arasında geniş müxtəliflik göstərir.
Ölü yaxınlarını qoruma və cəsədlə əlaqə
Heyvanlar arasında yalnız cəsəd daşımaq deyil, həm də onun yanında qalmaq və onu qorumaq geniş yayılmış davranışlardır.
Primatlar: Şimpanzelərin yaxınlarının tük və dişlərini təmizlədiyi müşahidə edilib.
Zürafələr: Ana zürafələr günlərlə ölmüş balalarının yanında qalırlar.
Fillər: Afrikan filləri ölmüş qohumlarının və ya qrup üzvlərinin cəsədini uzun müddət ziyarət edir, hətta bəzi hallarda onları torpaqla örtürlər.
Pekarilər: Amerika qitəsində yaşayan bu heyvanlar ölmüş qrup üzvlərini ziyarət edir, çaqallardan qoruyur və hətta bədənləri ilə toxunaraq onunla əlaqə qururlar.
Quşlar: Uzunmüddətli bağlar quran bəzi quşlar, məsələn, ördəklər, ölən dostlarının yanında və ya üzərində dururlar.
Bəzi növlər ölümə daha praktiki yanaşır
Sosial həşəratlar: Qarışqa, termit və arılar ölü üzvlərini koloniyadan uzaqlaşdırır, ya basdırır, ya da yeyirlər. Bu davranış koloniyanın xəstəliklərdən qorunmasına kömək edir.
Ölüm və öyrənmə
Bəzi heyvanlar üçün ölüm həm də öyrənmə anı ola bilər. Məsələn, qarğalar, quzğunlar, alaqarğalar bir üzvlərinin ölümü zamanı yüksək səslə bağırır və bir növ "məclis” toplayır. Lakin bu davranış yastan çox təhlükələr barədə məlumat ötürmək məqsədi daşıyır.
Yasın və reaksiyaların fərqləri
Heyvanların ölümə reaksiyalarını müəyyən edən əsas amillər aşağıdakılardır:
Emosional bağ: Yaxın əlaqələr olan növlərdə ölümə emosional reaksiya daha çox müşahidə edilir.
Bioloji və sosial instinktlər: Praktik yanaşma ilə ölüm gigiyenik cəhətdən idarə olunur.
Öyrənmə və müdafiə: Qrup daxilində məlumat paylaşımı və gələcək təhlükələrin qarşısını alma məqsədi.
Bu müşahidələr göstərir ki, ölüm qarşısında müxtəlif davranışlar təkamül prosesində həm emosional bağlar, həm də gigiyenik və müdafiə mexanizmləri ilə bağlıdır.
Heyvanların ölümə verdiyi reaksiyalar yalnız emosional deyil, eyni zamanda instinktiv və bəzən də insan baxışına görə qeyri-adi ola bilər. Quşlar, xüsusilə qarğalar ölü bir növdaşlarını gördükdə təhlükəni müəyyən etmək, yırtıcını uzaqlaşdırmaq və ya özlərini qorumaq üçün davranış nümayiş etdirirlər. Qarğalar üzərində aparılan funksional maqnit rezonans görüntüləmə araşdırmaları göstərib ki, bu quşlar ölü bir növdaşlarını gördükdə beyinlərinin qərar qəbuletmə ilə bağlı bölgələrində aktivlik artır. Bu, onların ölüm qarşısında sadəcə emosional deyil, həm də rasional reaksiya verdiyini göstərir.
Şiddət dolu və kompleks reaksiyalar
Heyvanların ölümə münasibəti hər zaman insan üçün xoş görünən davranışlardan ibarət deyil. Bəzi növlərdə nekrofiliya və yamyamlıq davranışları müşahidə olunur:
Nekrofiliya: Bu davranış qurbağalar, kərtənkələlər, qarğalar, pinqvinlər, yunuslar, makaklar və bəzi həşəratlar daxil olmaqla bir çox növdə müşahidə edilib.
Yamyamlıq: Şimpanze kimi yaxın akrabalarımız arasında belə bəzən ölən növdaşlarının yeyilməsi müşahidə olunub. Bəzi hallarda isə ana, ölmüş balasının bəzi hissələrini yeyir.
Bu reaksiyalar, insanlar üçün tabu olsa da, heyvanların bu davranışlara nəyin səbəb olduğu tam başa düşülmür. Bununla belə, bəzi hallarda bu davranışların təbii instinkt və ya qida mənbələrini maksimum istifadə etmə instinktindən qaynaqlandığı düşünülür.
Yas, yem və ya hər ikisi?
Bəzən bir heyvanın ölü bədənlə nə etmək istədiyini tam müəyyən etmək çətindir. Məsələn:
Yırtıcılar və leş yeyənlər: Ayı və canavarlar kimi heyvanlar ölü bədənləri daha sonra yemək üçün saxlayır və ya basdırır.
Yas jestləri: Bəzi araşdırmalar bu davranışların bəzən kədərlənmə ilə bağlı olduğunu, bəzən isə sadəcə instinktiv qida saxlama vərdişinə əsaslandığını vurğulayır.
Heyvan davranışlarına insan baxışı
Barbara J. Kinq insanların heyvanlarda özlərini görmə meylinə sahib olduğunu, bəzən isə bunu sübutsuz olaraq etdiyini bildirir. Bunun əksinə olaraq, bəzi alimlər heyvanları insanlardan tamamilə fərqli qəbul etməyə çalışır və insan davranışlarının çoxunun istisnai olduğunu iddia edirlər.
Ancaq heyvan davranışlarını obyektiv və açıq fikirli şəkildə öyrənmək onların ölüm qarşısında instinktiv və emosional reaksiyalarını daha yaxşı başa düşməyimizə kömək edə bilər.
Aydın
