“Media haqqında” Qanuna əsasən media savadlılığı kütləvi informasiyanın məzmunu, onun ötürülməsi və istehlakı üzrə biliyə sahib olma, tənqidi dəyərləndirmə, müxtəlif kontekstlərdə istifadə etmə və təhlil aparma qabiliyyətidir. Nəzəri baxımdan isə media savadlılığı bütün kommunikasiya formalarından və texnologiyalarından istifadə etməklə səmərəli şəkildə kütləvi informasiyanın axtarılması, təhlil edilməsi, tənqidi qiymətləndirilməsi, eləcə də müxtəlif məlumatların paylaşılması bacarıqlarından ibarətdir.
Rəqəmsal mühitdə media savadlılığı
Çap mətbuatının əsas məlumat mənbəyi olduğu dövrdə ənənəvi savadlılıq anlayışı məlumatı anlamaq və ünsiyyət qurmaq bacarığı idi. Lakin çap mediasının artıq əsas və yeganə məlumat mənbəyi olmadığı müasir dünyada bu rol onlayn media tərəfindən mənimsənilib və ənənəvi savadlılıq anlayışı da buna uyğun olaraq mütəmadi yenilənir. Mətni, təsvirləri və səsləri və ya bu elementlərin hər hansı birləşməsini müxtəlif media formalarında oxumaq, başa düşmək, qiymətləndirmək, eyni zamanda qarşılıqlı əlaqə və ya hər hansı məzmun yaratmaq media savadlılığı anlayışına daxil olan rəqəmsal savadlılıq predmetləridir. Müasir cəmiyyətin hər bir sahəsinə nüfuz edən texnoloji tərəqqi media sənayesinə də ciddi təsir göstərir, müvafiq sahədə köklü dəyişikliklərə səbəb olur, eləcə də yeni media məhsulları və xidmətləri yaradır, bir sözlə, virtual və mürəkkəb media mühiti üçün yeni imkanlar təqdim edir. Texnoloji təkamülün media mühitinə kompleks təsiri və ənənəvi media məzmunlarının (mətn, qrafika, audio, video) rəqəmsal formaya inteqrasiyası medianın təsir dairəsini genişləndirmiş, məzmun istehsalı üçün tələb olunan vaxt, maliyyə xərcləri, media məzmunlarının yayımlanmasında məkan və zaman məhdudiyyətlərini aradan qaldıraraq medianı ictimai platformaya çevirmişdir.
İnformasiya savadlılığı, rəqəmsal savadlılıq və media savadlılığı
İnformasiya savadlılığı
İnformasiya savadlılığı ehtiyac duyulan informasiyanın nə olduğunu dərk etməyi, lazım olan məlumatı tapmağı, qiymətləndirməyi və ondan səmərəli istifadə etməyi tələb edən bacarıqlar toplusudur. İnformasiya resurslarının çoxaldığı müasir dövrdə informasiya savadlılığı da getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Bu mühitin artan mürəkkəbliyi səbəbindən fərdlər filtrdən keçirilməmiş, həqiqiliyi, etibarlılığı dəqiq müəyyən olunmamış informasiya seçimləri ilə üzləşirlər.
İnformasiya savadlılığı informasiya resurslarından səmərəli istifadə ilə bağlı praktiki bacarıqları əhatə edir və bir çox hallarda media və informasiya savadlılığı anlayışları birgə istifadə olunur. İnformasiya savadlılığı aşağıdakı anlayışlarla sıx əlaqəlidir:
- tənqidi düşünmək;
- xəbəri anlamaq;
- jurnalistikanın prinsiplərini dərk etmək;
- onlayn medianın necə fəaliyyət göstərdiyini başa düşmək;
- onlayn mediada yayılan məlumat və hadisələrin heç də həmişə reallığı əks etdirmədiyini anlamaq.
Rəqəmsal savadlılıq
Rəqəmsal media savadlılığı, yəni internet platformaları, sosial media və mobil qurğular kimi rəqəmsal texnologiyalar vasitəsilə yayılan məlumatları tapmaq, qiymətləndirmək, yaratmaq, təhlil etmək və paylaşmaq kimi bacarıqlar müasir medianın tələblərinə uyğunlaşmaq istiqamətində istehlakçıların inkişafına töhfə verir. İnternetin təkamülü ilə mürəkkəb media mühitində gündəmə gələn rəqəmsal savadlılıq rəqəmsal cəmiyyətdə yaşamaq, öyrənmək və işləmək üçün zəruri hesab edilən həm koqnitiv, həm də texniki bacarıqları əhatə edir.
Rəqəmsal savadlılıq 4 əsas bacarığa bölünür:
- Şəxsi məlumatların müxtəlif tərəflərlə paylaşılması riski qiymətləndirilməli, bu məlumatların başqaları tərəfindən necə istifadə oluna biləcəyi ehtimal edilməli, məxfiliyin qorunması üçün tədbirlər görülməlidir;
- İnformasiya mühiti dərk edilməli və onlayn platformadakı fəaliyyət buna uyğun düzgün yönləndirilməlidir;
- İstehlak edilən məzmuna tənqidi və sorğulayıcı yanaşma bacarığı formalaşmalıdır;
- Hər hansı məzmun istehsal və ya istehlak edilərkən onun nəticələri nəzərdən keçirilməlidir.
Media savadlılığı
Müasir media məkanında “informasiya bolluğu” olan bu dövrdə hər bir istifadəçi gündəlik olaraq bir çox suallarla qarşılaşır, bu şəraitdə düzgün, dəqiq, qərəzsiz məlumatlar əsasında qərar vermək, informasiya mənbələri və axını ilə səmərəli qarşılıqlı əlaqə qurmaq, məlumatlar üzrə axtarış aparmaq və təhlil etmək, doğru məlumatı yanlış məlumatdan ayırmaq üçün media savadlı olmağa xüsusi ehtiyac var.
Media savadlılığı, ümumilikdə, geniş yayılmış media məhsullarına tənqidi yanaşma kimi başa düşülür. Media məhsullarının istehsalında istifadə edilən metodlar, texnologiyalar və subyektlərin, eləcə də verilən ismarıcların təhlili və bu təhlildə fərdi xüsusiyətlərin rolunu anlamaq da bu anlayışa daxildir. Sürətlə qloballaşan və interaktivliyin çox olduğu dünyada media təhsili düzgün cavablara malik olmaqla yanaşı düzgün suallar verməklə də bağlıdır. Hazırkı dövrdə bir çox ölkələrdə media və informasiya savadlılığı təməl insan hüquqları və dayanıqlı inkişaf anlayışları ilə demək olar ki, eyniləşdirilir. Qeyd edilənləri nəzərə alaraq, 21-ci əsrdə media savadlılığının həyati bacarıq kimi qiymətləndirilməsi təəccüblü deyildir.
