Məlum olduğu kimi, ailə cəmiyyətin özəyi və təməlidir. Hər bir ailə ümumiyyətlə ölkənin mədəniyyətini daşısa da, sosial-iqtisadi aspektlər baxımından onların bir-birindən müəyyən fərqləri var.
Bütün ilklərimizi öyrənməyə başladığımız ailə daxilində həyatımızın bir çox vacib qərarlarını da birlikdə veririk ki, bunlardan biri də bu günlərdə kifayət qədər gündəmdə olan ixtisas seçimidir.
Peşə seçimində ailənin rolu və valideyn münasibəti çox önəmlidir. İnsanların dolanışığını təmin etmək üçün gördükləri və əsas iş sahəsini tapdıqları işə peşə deyilir. Peşələr çox vaxt intensiv təhsil həyatından sonra əldə edilir. Bu nailiyyət uzun bir əziyyətin, əzmin nəticəsidir. İnsanlar karyera seçimlərinin əsasını təşkil edən müxtəlif qabiliyyət və xüsusiyyətlərlə doğulurlar. İnsanda olan bu xüsusiyyətlərlə fərdlərin bütün yaşlarda mərhələli irəliləyişlər etdiyini söyləmək mümkündür. Fərdin öz xüsusiyyətlərini peşəsinin xüsusiyyətləri ilə uyğunlaşdıraraq özünə ən uyğun peşəni seçməsi təbii və arzu olunan bir vəziyyətdir.
Bəs ailə həyatı uşaqların peşə seçiminə necə təsir edir?
Sosioloq Fidan Rzayeva bildirir ki, alə həyatı uşaqların şəxsiyyətinin inkişafına, sosial həyatına və məktəb uğurlarına təsir edir:
"Həyat yoldaşı və karyera seçimi həyatda veriləcək ən vacib qərarlardır. Peşə seçimi xüsusilə yeniyetməlik dövründə gəldiyindən və bu dövrdə verilən qərarlarda emosional keyfiyyətlər təsirli olduğundan, valideynlər övladlarını dəstəkləməli və onlara yol göstərməlidirlər. İnsanın karyera seçərkən özünü, maraqlarını, qabiliyyətlərini, güclü və zəif tərəflərini bilməsi və onları düzgün qiymətləndirməsi vacibdir. Uşaq ilk olaraq "hansı peşəni seçsəm, uğur qazanacağam" sualına cavab verməlidir. Valideynlərin, qohum-əqrəbanın istəyi və ya sosial təzyiqdən daha çox hansı peşəni bəyənib, arzuladığı, hansı peşəyə meylli olduğu nəzərə alınmalıdır.
Ailənin sahib olduğu peşələr, uşağın tədris prosesinə yanaşması, uşağa edilən təkliflər, vurğulanan peşələr, ailənin verdiyi nümunələr, həyat hekayələri, iş həyatı, ailənin gözləntiləri uşağın peşə seçimində təsirlidir. Araşdırmalar da göstərir ki, ailələr hər 4 uşaqdan 3-nün karyera seçiminə müdaxilə edir və ya hər hansısa bir yolla təsir edir. Uşaqların sonrakı həyatda peşə seçimlərinə baxdıqda onların valideynləri ilə eyni peşəyə üstünlük verdikləri görülür. Ancaq unutmaq olmaz ki, hər bir fərd fərqlidir. Bununla birbaşa mütənasib olaraq uşaqların qabiliyyətləri, şəxsi xüsusiyyətləri və maraqları da bir-birindən fərqlənə bilər. Bu mənada uşaqların xüsusiyyətlərinə uyğun olmayan rəhbərliklə onların peşə seçimləri və nəticələri gözlənildiyi kimi olmaya bilər. Peşə seçimində ailənin rolu və valideyn münasibətləri uşaqların peşə seçiminə təsir edən mühüm amillərdəndir, xüsusən də valideynlərin övladlarını tərbiyə etməsi prosesində.
Abituriyentlərin peşə seçimində ailələrin böyük təsiri var. Ömrü boyu şagirdin şəxsiyyətinin inkişafına, sosial inkişafına və məktəb uğurlarına təsir edən ailələr övladlarının hansı peşəni seçəcəyinə də təsir edir. Ailənin uşağa etdiyi təkliflər, iş həyatı, ön plana çıxardığı peşələr və ya arxa planda saxladıqları peşələr, həyat hekayələri, uşaqdan gözləntiləri və uşağın bir peşə sahibi olması üçün həyatdan gözləntiləri, maddi və sosial vəziyyət baxımından peşə müqayisələrinin aparılması, uşağın peşə seçiminə çox təsir edir.
Uşaqların qabiliyyətinə, şəxsi xüsusiyyətlərinə və ya maraqlarına uyğun olmayan peşəkar seçim və ya istiqamətlərin nəticələri arzuolunan kimi olmaya bilər. Bu mənada peşə seçimində ailənin rolu və valideynlərin münasibəti uşaqların peşə seçiminə təsir edən mühüm amillərdəndir.
Valideynlər övladlarına ixtisas seçimində kömək edərkən bir neçə faktoru nəzərə almalıdırlar ki, bunlardan ən birincisi - peşə seçərkən uşaqların maraqları, qabiliyyətləri və şəxsiyyət xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Uşaqlarla peşələr haqqında söhbətlər aparmaq, hər bir peşənin vacib və dəyərli olduğunu, vacib olanın uşaqların öz xüsusiyyətlərinə uyğun seçim etmələri olduğunu qeyd etmək lazımdır. Valideynlər övladlarının seçimlərinə hörmətlə yanaşmalıdırlar. Uşağa demokratik şəkildə yanaşılmalı, onun maraqları, qabiliyyətləri, şəxsiyyət xüsusiyyətləri nəzərə alınmalıdır. Valideynlər övladlarını başqa insanlarla müqayisə etməməlidirlər. Müqayisə uşağın özünü qeyri-adekvat və dəyərsiz hiss etməsinə səbəb olur ki, bu da ümumiyyətlə uşağın psixi pozğunluğuna və uğursuz olmasına səbəb olur. Valideynlər uşağın müsbət ailə mühitində böyüməsi üçün səy göstərməlidirlər. Ailə üzvlərinin bir-birinə hörmət və mehriban olduğu xoşbəxt və müsbət ailə mühitində böyüyən uşaqlar özlərini dəyərli və kifayət qədər hiss edirlər. Müsbət ailə mühitində olan uşaq özünü daha yaxşı hiss edir və ona uyğun seçimlər edir.
Karyera seçimi həyatda veriləcək ən mühüm qərarlardan biridir və bu prosesdə ailələrin böyük rolu var.
Bunlardan birincisi, yaxşı müşahidəçi olmaqdır. Ailələr övladlarının qabiliyyətlərini və maraqlarını müşahidə etməlidirlər. Hansı sahələrdə uğur qazandıqlarını dərk etmək onlara düzgün peşə seçməyə kömək edir. Məsələn, uşağın bədii qabiliyyətləri daha güclüdür, yoxsa riyazi qabiliyyətləri üstünlük təşkil edir? Bu müşahidələr gələcək peşə seçiminə işıq salır.
İkincisi, dialoq və ünsiyyətdir. Uşaqlarla açıq ünsiyyət qurmaq vacibdir. Onların fikirlərini dinləmək və onlara hörmət etmək onlara düzgün qərarlar verməyə kömək edir. Ailələr övladları ilə peşə seçimi mövzusunda səmimi və anlayışlı şəkildə danışmalıdırlar.
Təzyiqdən qaçınmaq lazımdır. Valideynlər olaraq öz istəklərimizi övladlarımıza təlqin etməməliyik. Onların bəyəndikləri və meylli olduqları sahələrə diqqət yetirməliyik. Uşağın peşə seçiminə təzyiq göstərmək, uşağın özünə inamını zədələyə və onu yanlış yola yönəldə bilər.
İstedadları, bacarıqları kəşf etmək lazımdır. Uşaqların hansı sahədə istedadlı olduğunu müəyyən etmək üçün elmi üsullardan istifadə etmək olar. Mütəxəssis psixoloq və ya psixiatrın nəzarəti altında şəxsiyyət tərəzisindən istifadə etməklə uşağın meylləri müəyyən edilə bilər. Bu, onlara düzgün karyera seçməyə kömək edir.
Ətraf mühit faktorlarını da nəzərə almaq lazımdır. Peşə seçimində ətraf mühit faktorları da önəmlidir. Uyğun mühit olmasa, uşağın qabiliyyətləri inkişaf edə bilməz. Ailələr övladlarının ətraf mühitinə müsbət təsir göstərməyə çalışmalıdırlar.
Sonuncu və ən əsası, etibar hissidir. Uşağın özünü təhlükəsiz və dəyərli hiss etməsi onun uğur qazanmasını asanlaşdırır. Ailələr uşaqlarına güvən verməli və onların potensialını dəstəkləməlidirlər.
Ailənin yaxşı müşahidəçisi olmaq həm də uşağın riyazi, vizual, emosional, fiziki, daxili və ya təbii intellektə malik olub olmadığını ortaya qoyur və uşağa öz mahiyyətini kəşf etməyə kömək edir.
Həm peşə, həm də məktəb uğurunda istedad və təhsillə yanaşı, ətraf mühit faktorları da vacibdir. Uyğun mühit olmasa, uşağın qabiliyyətləri inkişaf edə bilməz. Uşağı həvəsləndirmək, evdə rahat və dinc bir mühit təmin etmək, özünü təhlükəsiz və dəyərli hiss etdirmə müvəffəqiyyətini artıracaq. İnkişaf etmiş əsas inam hissi olan uşaq bütün istedadlarını üzə çıxaracaq.
Qısacası, uşaq məktəb həyatında və peşə seçimində tək qalmamalı, onun istedadlarının üzə çıxarılması üçün araşdırılmalı, hansı həyat tərzindən məmnun olacağı istiqamətində ona dəstək verilməlidir. Rəhbərlik edərkən uşağın adından qərarlar qəbul edilməməli, qərarlar uşaqla birlikdə verilməli və sonra uşağın təşəbbüsünə buraxılmalıdır.
Uşaqdan bacardığından daha çox şey istəmək ümumi səhvdir. Motivasiyası yüksək olan valideynlər uğurdan doymazlar və həmişə uşaqlarının daha uğurlu olmasını istəyirlər. Bu vəziyyətdə uşaq öz istəklərini deyil, valideynlərini təmin etməyi seçə bilər. Çox vaxt həddindən artıq stressdə olduğu üçün də akademik performansı aşağı düşür və sevmədiyi peşədə ömür boyu bu peşəni sevmədən çalışır".
Röyalə Xəyal
