Qaranlıq qorxusu insanların qədim zamanlardan bəri yaşadığı ən yayılmış qorxulardan biridir.
Azerforum.com bildirir ki, bu qorxu bəzi insanlar üçün uşaqlıqda başlayıb yetkinlikdə də davam edə bilir. Qaranlıqda nəyin olduğunu bilməmək və görünən dünyanın əksikliyi beynimizdə təhlükə siqnalları yaratmağa səbəb olur. İnsanın təbiətində bilinməyənə qarşı olan qorxu qaranlıqda daha da güclənir. Bu qorxunun səbəbləri müxtəlifdir və psixoloji, bioloji və mədəni amillərlə əlaqəli ola bilər. Aşağıdakı başlıqlarda qaranlıq qorxusunun səbəbləri haqqında daha dərindən danışılacaq.
Qaranlıqda görmə məhdudiyyətinin təsiri
Qaranlıqda insanın görmə qabiliyyətinin kəskin şəkildə azalması əsas qorxu mənbələrindən biridir. İnsan gözləri işıqsız şəraitdə ətrafı tanımaqda çətinlik çəkir və bu məhdudiyyət təhlükə hissini artırır. Görmə qabiliyyətimiz əsasən işığa bağlıdır və işıq olmadıqda beyin ətraf mühiti düzgün təhlil edə bilmir. Bu vəziyyət qeyri-müəyyənlik yaradır, çünki insan nə ilə qarşılaşacağını bilmir. Bu qorxu beyindəki təhlükə siqnalları ilə əlaqəli olur və hər bir səs, hərəkət və ya kölgə təhlükə kimi qəbul edilə bilər. Buna görə də insanlar qaranlıqda səs-küyə və digər duyğulara daha həssas olurlar. Hətta ətrafdakı adi səslər də qaranlıqda fərqli şəkildə qəbul edilə bilər və bu da panika yarada bilər. Beyin bilinməyənə qarşı olan təbii qorxusu ilə birləşərək qaranlıqda təhlükənin varlığını hiss etdirir. İşığın olmaması təbiətin və ətrafın görünməz qalmasına gətirib çıxarır ki, bu da insanların psixoloji olaraq daha zəif olmasına səbəb olur. Görmə məhdudiyyəti qaranlıqda yaşanan qorxunu gücləndirir və insanın nəzarəti itirməsi hissini yaradır.
İbtidai instinktlərin rol oynadığı qorxu
İnsanın qaranlıqdan qorxması qədim zamanlardan bəri mövcud olan ibtidai instinktlərlə əlaqəlidir. Qədim insanlar üçün gecələr daha çox təhlükələr mövcud idi, çünki gecə yırtıcı heyvanlar ov ovlamağa çıxırdı. O zamanlar insanların yaşamaq üçün gecə boyu ayıq olmaları vacib idi. Bu instinkt insanın sağ qalmasına yardım edən əsas xüsusiyyətlərdən biri idi. Müasir dövrdə isə biz artıq yırtıcı heyvanların təhlükəsindən uzağıq, lakin bu ibtidai instinkt hələ də beyində aktivdir. İbtidai instinktlərimiz qaranlıqda bizə təhlükənin yaxın olduğunu düşündürür və bu da bədənimizin qoruyucu mexanizmlərini aktivləşdirir. Qaranlıqda insan daha diqqətli, daha həssas və bəlkə də daha qorxu içində olur. Beyin qaranlıqda daima nəzarətdə olmaq istəyir və buna görə də hər bir detalları təhlil edir. Bu instinktiv reaksiyalar qaranlıq qorxusunun əsas səbəblərindən biri kimi görülür. İnsanın bu ibtidai qorxusu hələ də qaranlığa qarşı güclü bir fobiya yaradır.
Travmalar və keçmişdə yaşanmış hadisələr
Travmatik təcrübələr insanın qaranlıqdan qorxmasına səbəb ola bilər. Uşaqlıqda qaranlıqda yaşanmış qorxulu hadisələr insanın həyatında iz buraxaraq qaranlıq fobiyasına səbəb ola bilər. Bəzən qaranlıqda baş verən kiçik bir hadisə belə, insanın beynində qorxu hissini qalıcı hala gətirə bilər. Bu cür travmaların təsiri uzun müddət davam edə bilər və şəxs yaşlandıqca da bu qorxuya qarşı müqavimət göstərə bilməz. Məsələn, uşaq vaxtı qaranlıqda tək qalmaq və ya qaranlıqda təhlükəli bir vəziyyətlə qarşılaşmaq bu qorxunu inkişaf etdirə bilər. Travmanın növü və şiddəti insanda qaranlığa qarşı yaranan fobiyanın dərinliyini müəyyən edir. Keçmişdə yaşanmış hadisələr insanın zehinində qaranlıqla əlaqəli mənfi düşüncələr yaratmağa başlayır və bu da gələcəkdə qaranlıq qorxusuna səbəb olur. Bu qorxu travmatik təcrübələrə əsaslanan bir qoruyucu mexanizm kimi də işləyə bilər. Travmaların psixoloji təsirləri uzunmüddətli ola bilər və bəzən müalicə olmadan keçməz. Travma sonrası stress pozğunluğu (PTSD) olan insanlar üçün qaranlıq daha çox qorxulu bir təcrübəyə çevrilir.
Narahatlıq və qaranlıq qorxusu arasındakı əlaqə
Narahatlıq və qaranlıq qorxusu çox vaxt bir-birini gücləndirən hallardır. Narahatlığı olan insanlar ümumiyyətlə narahatlıq və qorxu hisslərini daha güclü şəkildə yaşayırlar. Bu narahatlıq hissi qaranlıqda daha da artır, çünki beyin təhlükəni daha yüksək səviyyədə qiymətləndirir. Narahatlığı olan insanlar üçün qaranlıqda nəzarət hissi itir və bu da onların qorxu hissini daha da gücləndirir. Onlar qaranlıqda nə baş verəcəyini bilməməkdən qorxurlar və bu bədənlərinin qorumaq mexanizmlərini işə salır. Beyin narahatlıq vəziyyətində daim təhlükə axtarır və qaranlıqda bu təhlükəni daha asanlıqla tapmağa çalışır. Narahatlıq insanları qaranlıqda daha çox narahat edir və nəticədə qaranlıqda daha çox fiziki və psixoloji stress yaşanır. Bu vəziyyət uzunmüddətli qorxuya və yuxu pozğunluqlarına da səbəb ola bilər. Narahatlıq ilə yaşayan insanlar qaranlıqda yuxuya getməkdə çətinlik çəkə bilər və bəzən narahatlıq hissi yuxularına da təsir edə bilər. Narahatlıq və qaranlıq qorxusunun birlikdə yaratdığı stress bədənə və beyinə zərər verə bilər.
Mədəni və cəmiyyətə bağlı təsirlər
Mədəniyyət və cəmiyyət qaranlığa qarşı olan qorxunu formalaşdıran əsas amillərdən biridir. Bəzi cəmiyyətlərdə və mədəniyyətlərdə qaranlıqla bağlı mənfi hekayələr və inanclar uşaq vaxtından insana yeridilir. Hekayələrdə, filmlərdə və ədəbiyyatlarda qaranlıq tez-tez qorxunc və təhlükəli bir element kimi göstərilir. Bu təsirlər uşaqlarda qaranlığa qarşı qorxu hissi formalaşdırmağa səbəb olur və bu hiss yetkinlik yaşında da davam edir. Bəzi cəmiyyətlərdə qaranlıqla bağlı inanclar qorxunun daha da dərinləşməsinə gətirib çıxarır. Misal üçün, gecələr cinlərin və ya ruhların dolaşdığı inancı bir çox mədəniyyətdə geniş yayılmışdır. Bu inanclar insanın şüuraltısında qorxu yaratmağa və qaranlığa qarşı fobiya inkişaf etdirməyə səbəb ola bilər. Cəmiyyətin təsiri ilə insanlar qaranlıqda daha çox ehtiyatlı olmağa meylli olurlar və bu da onların qorxu hissini artırır. Mədəni inancların və hekayələrin təsiri uzun müddət davam edə bilər və bu qorxunun psixoloji olaraq güclənməsinə səbəb ola bilər. Nəticədə, qaranlığa qarşı olan qorxu cəmiyyət tərəfindən bəslənmiş və gücləndirilmiş bir hal alır.
Qaranlıqdan qorxmağın psixoloji aspektləri
Qaranlıq qorxusunun psixoloji aspektləri insanın bu qorxuya qarşı verdiyi reaksiyaları izah edir. Qaranlıqda insanlar özlərini nəzarətsiz hiss edir və bu vəziyyət onların psixoloji vəziyyətinə mənfi təsir göstərir. Beyin qaranlıqda real təhlükələri təxmin etməkdə çətinlik çəkdiyindən, insan bu vəziyyətdə özünü zəif və qorxulu hiss edir. Qaranlıqda nəzarəti itirmək qorxusu bəzi insanlarda daha güclü şəkildə yaşanır və bu da onların qaranlığa qarşı fobiya inkişaf etdirməsinə səbəb olur. Psixoloji problemləri olan insanlar qaranlıqda daha çox narahatlıq hiss edir və bəzən panika atakları yaşaya bilərlər. Bu vəziyyətin idarə olunmaması insanın gündəlik həyatına mənfi təsir göstərə bilər. Qaranlıqda yaşanan psixoloji təzyiqlər insanın stress səviyyəsini artırır və onun qorxularını daha da dərinləşdirir. Qaranlıqdan qorxma psixoloji problemlərlə əlaqəli ola bilər və bu vəziyyətin müalicə olunması üçün psixoloq müdaxiləsi tələb oluna bilər. Psixoloji aspektlər qaranlıq qorxusunun necə inkişaf etdiyini və bu qorxunun niyə bu qədər güclü olduğunu izah edən əsas faktorlardan biridir.
Qaranlıq qorxusu ilə necə mübarizə aparmaq olar?
Qaranlıq qorxusu ilə başa çıxmaq üçün bir çox üsul mövcuddur və bu üsulların hər biri insanın qorxu ilə mübarizə aparmasına kömək edir. Psixoterapiya bu qorxunun öhdəsindən gəlmək üçün ən təsirli üsullardan biridir. Psixoterapiyada koqnitiv davranış terapiyası (CBT) istifadə edilərək insanlara qaranlıq qorxusunun səbəbləri izah olunur və bu qorxuların arxasında yatan düşüncə modelləri dəyişdirilir. Terapiya zamanı insanlar qaranlığı real təhlükə kimi görməməyi və qorxularını idarə etməyi öyrənirlər. Digər bir üsul isə, relaksasiya texnikaları və meditasiya ilə qaranlıq qorxusunu azaldan məşqlər etməkdir. Bu texnikalar bədənin və zehinin sakitləşməsinə kömək edir və qaranlıqda narahatlığı minimuma endirir.
Bəzi insanlar üçün qorxuya qarşı tədricən qarşılaşma (exposure therapy) effektiv ola bilər. Bu üsulda insanlar qaranlıqda qısa müddət ərzində vaxt keçirməyə başlayır və bu müddət tədricən uzadılır. Bu qaranlıqda qorxunun azalmasına və beynin qaranlıqda təhlükə olmadığını öyrənməsinə kömək edir. Qaranlıqdan qorxan insanlar üçün digər bir faydalı yanaşma isə müsbət düşüncələr və vizualizasiya üsullarıdır. İnsanlar qaranlıqda rahatlayıcı və təhlükəsiz yerləri təsəvvür edərək qorxu hissini zəiflədə bilərlər.
Qaranlıq qorxusu ilə mübarizə aparmaq üçün texnoloji vasitələrdən də istifadə edilə bilər. Misal üçün, gecə lampaları və ya yüngül işıq mənbələri qaranlıqda rahatlıq verə bilər. Bu lampalar tam işıq saçmadan sadəcə qaranlıqda yönlənmək üçün kifayət qədər işıq təmin edir. Həmçinin, qaranlıq qorxusu ilə mübarizə aparmaq üçün dəstək qrupları və mütəxəssislərdən məsləhət almaq da faydalıdır. Psixoloq və ya terapevtlərlə görüşərək bu qorxunun səbəbləri və onunla necə mübarizə aparmaq haqqında daha dərindən məlumat almaq mümkündür.
