“Qoca qitə”nin sığmadığı çoxqütblü dünyanın yeni reallığı
Bir çox ölkələrin, o cümlədən Misir və Türkiyə kimi Aİ tərəfdaşlarının BRİCS-ə cəlb edilməsi tamamilə təbiidir. Bunu politoloq Aleksandr del Valle Atlantico-ya müsahibəsində bildirib. Avropanın hərəkətləri ABŞ-ın kölgəsində zəif oyunçu olduğu çoxqütblü dünyanın məntiqi ilə diktə olunur.
Atlantiko: Bu il BRİKS sammitinə Kazan ev sahibliyi etdi. Avropa İttifaqının bir neçə tərəfdaş ölkəsi, o cümlədən Misir və Türkiyə onun işində iştirak etmək qərarına gəldi. Avropa Şurasının prezidenti Şarl Mişel onların Kazanda “yoxlanmaq” istəyini Qərbə siqnal göndərmək niyyəti kimi şərh edib. Sizcə, bu addım Avropanın geosiyasi aktor statusu haqqında nə deyir?
Alexandre del Valle: Şarl Mişelin Avropanın öz ticarət tərəfdaşlarına lazımınca hörmət etməməsi ilə bağlı gəldiyi qənaət həm onların nadir sadəlövhlüklərinə, həm də son dərəcə səhv xarakterlərinə görə məyusedicidir. Kim inana bilər ki, Avropa İttifaqı Türkiyə və ya Misirlə pis rəftar edib və beləliklə, onları Rusiyanın qucağına sıxıb? Belə düşünmək bu gün yaşadığımız çoxqütblü dünyanın mahiyyətini dərk etməmək deməkdir. Bundan əlavə, unutmayın ki, 1974-cü ildə Türkiyə ordusu Kiprə daxil oldu, lakin bu, onun 1999-cu ildə Avropa Birliyinə üzv olmaq üçün namizəd statusu almasına mane olmadı. Və bu, baxmayaraq ki, Ankara həm Avropa Şurasının, həm də Aİ-nin özünün bütün mümkün sanksiyalarını və qətnamələrini pozur. İş o yerə gəlir ki, Türkiyə ərazi və dəniz iddiaları ilə bağlı quruma üzv ölkələrdən biri olan Yunanıstanla üz-üzədir. Bundan əlavə, türklər hələ də qoşunlarını Kiprdən çıxarmayıblar. Türkiyə ilə pis rəftar edildiyini demək, Avropa müqavilələri baxımından Ukraynanın Aİ üzvü olmadığı üçün Rusiyadan da pis olduğunu tamamilə unutmaq deməkdir. Bizim Kiprlə Ukraynadan daha sıx əlaqələrimiz var. Bəlkə də Şarl Mişel maraqlarına xidmət etməli olduğu strukturu o qədər də yaxşı bilmir.
Birinci məqamı bitirdikdən sonra biz geosiyasət anlayışına qayıtmalıyıq. Türkiyə və Misirin hərəkətləri realpolitik məntiqə uyğundur. Onlar Rusiya ilə avropalıları incitmək üçün nəsə etmək istəyi ilə maraqlanmırlar; onlar Kazana ona görə getdilər ki, biz çoxqütblü dünyada yaşayırıq, belə bir addım onların maraqlarına cavab verir. Bu o demək deyil ki, onlar Avropaya xor baxmırlar (ən azından Ankara). Türkiyə Avropa qanunlarını və Kopenhagen müqaviləsinin bir çox digər kriteriyalarını pozmasına baxmayaraq, Avropa Birliyinə öz şərtləri ilə daxil olmaq istəyir. Şarl Mişel aydın şəkildə başa düşməkdə çətinlik çəkir - tezislə yanaşı, biz yalnız güc balansını tanıyan liderlərə nə qədər çox tabe olsaq, onlara bir o qədər zəif görünürük. Razılaşma onlar tərəfindən zəiflik əlaməti kimi qəbul edilir.
Misir məsələsində biz, təbii ki, tamam başqa ssenari ilə qarşılaşırıq. Avropa İttifaqı və əslində, bütövlükdə Qərb bizim ticarət tərəfdaşlarımızdan biri olan Qahirəyə çoxlu pul verib. Biz Misirlə çoxlu müqavilələr imzalamışıq və embarqo qoymamışıq. Ancaq unutmaq olmaz ki, azlıqların üzvlərinin həbs oluna biləcəyi bütün ölkələr kimi Misir də Avropa Parlamentinin kifayət qədər sərt sanksiyalarına məruz qalıb. Amma Aİ-nin Misirlə pis rəftar etdiyini söyləmək absurd olardı.
Ümumiyyətlə, biz Viktor Orbanın Macarıstanına münasibətdə bəziləri xristianları və azlıqları təqib edən müsəlman tərəfdaşlarımıza (istər Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və ya Misir) münasibətdə olduğundan daha sərt olmuşuq. Nəhayət, Şarl Mişelin təhlili geosiyasi baxımdan kifayət qədər zəif görünür. Biz BRİCS vasitəsilə Rusiya ilə yaxınlaşmağa doğru irəliləyən ölkələrin mütləq Rusiyayönümlü və ya NATO əleyhinə mövqe tutmalı olmadığını gözdən qaçırmamalıyıq. Onların heç biri bizə qarşı deyil, onların hərəkətləri sadəcə olaraq öz milli maraqlarına xidmət edir. Kazanda iştirak edən Hindistanın baş naziri Qərbə hücum etmək üçün digər BRİCS üzvləri ilə yaxınlaşmır. Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin ərazisində Fransanın hərbi bazası yerləşir. Bununla belə, hər iki ölkə sammitdə iştirak etməkdə maraqlıdır - üçüncü ölkələrin potensial tənqidləri isə onları maraqlandırmır. Onlar neftini, qazını və ya hər hansı digər resurslarını istənilən valyutada satmaq istəyirlər. Onlar de-dollarizasiya konsepsiyasını ABŞ valyutasına nifrətlə deyil, sadəcə olaraq bəzi hallarda fayda gətirə biləcəyi üçün qəbul edirlər.
Üstəlik, Kazan sammitində bəzi partnyorlarımızın iştirakı ilə verilən siqnalın kifayət qədər aydın olduğunu düşünməyə meylliyəm: bu, bizə deyir ki, Avropa İttifaqı bəzən mənəviyyatın keşikçisi kimi çıxış edir, bəzən isə imperializm nümayiş etdirir. Onun xarici ölkələrin daxili işlərinə qarışmağı xoşladığı kimi, Ukraynada da, Moldovada və Gürcüstanda da edə bildiyi kimi, rusları çox narahat edir. Bu üç ölkədə biz anti-Rusiya prezidentlərini dəstəkləmişik. Biz bunu Moldovada davam etdiririk. Rusiyadan bizə qarşı belə münasibətin səbəblərindən biri də budur. Belə siyasi kurs təkcə Kremli qəzəbləndirmir, həm də məsələn, Ukraynada olduğu kimi münaqişələrin qızışmasına kömək edir. Avropanın əsas problemi odur ki, bu imperiyadır... ləyaqətli görünən, amma yenə də imperiyadır və daim genişlənən bir imperiyadır. Üstəlik, Avropa neytral deyil, çünki o, NATO-nun müdafiə strukturunun bir hissəsidir və Aİ üzvü olan ölkələrin hər biri, hətta alyansın üzvü olmasa belə, eyni nüvə çətirinin müdafiəsindən istifadə edir.
– Avropadan geosiyasi baxımdan nə dərəcədə əsas aktor kimi danışmaq olar? Beynəlxalq siyasətdə onun daxili bölgüsü onu ikinci dərəcəli rola məhkum etmirmi?
– Etiraf etmək lazımdır ki, Avropa əsas geosiyasi oyunçu deyil. Bunlar mənim deyil, ən böyük strateqlərdən biri, Pentaqona və Ağ Evə məsləhətlər vermiş, aparıcı jurnallarda, o cümlədən İtaliyanın Limes qəzetlərində məqalələrin müəllifi, amerikalı politoloq Corc Fridmanın sözləridir. 2015-ci ildə Vaşinqtonda etdiyi mühazirədə o, Ukrayna probleminə toxunaraq, amerikalı strateqlər üçün Avropanın olmadığını deyib: "Biz heç bir Avropa qurumunu tanımırıq". Daha sonra o əlavə edib ki, əslində Avropada indi ciddi siyasi qurum yoxdur. Fridman aydınlaşdırıb ki, ABŞ ruslara qarşı mübarizədə arxalana biləcək rumınları, eləcə də polyak və ukraynalıları tanıyır. Mahiyyət etibarı ilə o izah etdi ki, amerikalı strateqləri bütövlükdə Avropa Birliyi deyil, ayrı-ayrı avropalı oyunçular maraqlandırır. Çox aydın. 2023-cü ilin noyabrında vəfat edən Henri Kissinceri də qeyd edə bilərsiniz. O da məşhur ifadəsi ilə məşhur olan böyük bir strateq idi: "Avropa ilə danışmaq üçün kimə zəng etməliyəm?". Burada bu məsələ ilə bağlı eyni fikirdə olan iki nəfərin - müasirimizin və yaşlı nəslin nümayəndəsinin nümunəsini təqdim edirik.
– ABŞ-dan asılılıq barədə nə deyə bilərsiniz? Avropa əsas müttəfiqinə tamamilə tabe olduğu halda geosiyasi məsələlərdə aparıcı rola iddia edə bilərmi? Qarşıdan gələn prezident seçkiləri vəziyyəti nə dərəcədə dəyişə bilər?
- Çox vacib bir mövzuya toxundunuz. Əvvəlcə açıq deyim: mən anti-Amerika deyiləm. Əksinə, onların əla partnyor ola biləcəyi tezisinə birinci mən abunə oluram. General de Qoll haqsız yerə antiamerikanizmdə ittiham olunanda dediklərini xatırlayın. Bununla belə, o, NATO-ya qarşı deyildi: o, sadəcə Avropanın öz müdafiəsinə daha çox sərmayə qoymasını və özünə güvənməsini istəyirdi – eyni zamanda ABŞ-ın müttəfiqi olaraq qalırdı. Onu da qeyd edək ki, sərt və ya ciddi qərar qəbul etmək lazım gəldikdə de Qoll həmişə amerikalıların tərəfini tuturdu. Beləliklə, Avropa Birləşmiş Ştatlara xəyanət etmədən və Rusiyanın maraqları üçün kanala çevrilmədən asanlıqla öz muxtariyyəti üzərində işləyə bilər. Avropanın Rusiya tərəfdarı və anti-Rusiya mövqeyi arasında seçim etməsinə ehtiyac yoxdur: doğru yol ortadadır. Təəssüf ki, Avropa daxili və xarici təzyiqlərə görə öhdəlik götürə bilmir. Bir çox liderlərimiz dövlət başçısı postundan getdikdən sonra Amerikanın hansısa transmilli korporasiyasında kürsü almaq arzusundadırlar. Bu, Goldman Sachs-a köçən Avropa Komissiyasının keçmiş prezidenti Joze Manuel Duran Barrozu ilə baş verdi. Buna görə də bizim elitamızın bəzi üzvlərinin həvəslə Amerikanın rəhbərliyinə tabe olması təəccüblü deyil.
Və daha bir vacib məqam: Avropada öz strukturuna görə üzv ölkələr arasında çox güclü bölünmə var. Buraya maraqları mütləq üst-üstə düşməyən bir çox paytaxtlar daxildir ki, bu da avtomatik olaraq onun muxtariyyət qazanmasına əngəl yaradır. Bu, Vaşinqtonun günahı deyil - hətta onlar Avropanın vahid müdafiə sisteminə malik olmasını istəməsələr də, bu məsələdə fransız və almanları bir-birinə qarşı qoymaq üçün hər şeyi edirlər. Beləliklə, elitalarımızın amerikanlaşmasının bir çox səbəbləri var: həm struktur (biz vahid sistem yarada bilməsək, NATO olmadan Avropanın müdafiəsini təmin edə bilməyəcəyik) və situasiya (burada kompromisləri və çox vaxt şəxsi maraqların üstünlüyünü nəzərdə tuturam) kollektiv olanlar.
Təbii ki, ABŞ-da qarşıdan gələn prezident seçkiləri çox güman ki, dramatik dəyişikliklərə səbəb olacaq. Məşhur və parlaq Qollist de Vilpenin haqlı olaraq qeyd etdiyi kimi, Respublikaçılar haqqında mənəvi və ya ideoloji baxımdan nə düşündüyümüzdən asılı olmayaraq, Donald Trampın yenidən prezident seçilməsi Avropanın strateji maraqlarına xidmət edə bilər. Bu proqnozu kifayət qədər sadə izah etmək olar: Donald Tramp bu yaxınlarda ölkəsini NATO-dan çıxarmağı təklif etdi. Beləliklə, o, Şimali Atlantika Müqaviləsini de-fakto sıradan çıxarır, bu baxımdan ABŞ-dan ən çox asılı olan ölkələri müdafiəsiz qoyur. Belə bir addım onlar üçün ümumavropa müdafiə sisteminin yaradılması üzərində işləmək üçün ciddi stimul olacaq. Təbii ki, belə bir ssenarinin baş vermə ehtimalının son dərəcə aşağı olduğu göz qabağındadır.
– Yeni geosiyasi güclərin meydana çıxması Avropanın təsirinin zəifləməsinə nə dərəcədə kömək edir?
– Düzünü desək, çoxqütblü dünya qütblərin və ya blokların mövcudluğu məntiqinə tabe olmur. Bu, daha çox milli dövlətlər dünyasıdır. Bu, həm kiçik ölkələri - məsələn, Sinqapur və ya Birləşmiş Ərəb Əmirliklərini - və çox böyük olanları ehtiva edir: Çin, Hindistan və Rusiya. Çox vaxt göz-gözə baxmırlar. Məsələn, rusları və türkləri götürək: tarixi baxımdan onlar düşməndirlər. Çinlilər və hindular kimi. Amma bu, onların BRICS və ya oxşar miqyaslı digər təşkilatlar çərçivəsində görüşməsinə mane olmur. Və bu konfiqurasiyada heç kim monolit regionlar yaratmaqdan danışmır: onlar dövlətlər kimi, beynəlxalq münasibətlərin dəyərinə inanan xalqlar kimi birləşirlər və yalnız dövlətin beynəlxalq arenada yeganə əhəmiyyətli oyunçu olduğunu dərk edirlər. Özlərini qanundan üstün tuturlar, çünki istəsələr, müqavilələri yerinə yetirməkdən imtina edə bilərlər. Çoxqütblü dünyada səsvermə hüququ olmayan dövlətlər uğursuzluğa məhkum olan zəif oyunçulardır. ABŞ-ın vassalı olan Avropa çoxqütblü dünyada müstəqil aktyor olmaq iqtidarında deyil.
V.VƏLİYEV
(Tərcümə)
