Müasir Avropa özünü tanıma və daxili təhlükəsizliyi gücləndirmək mexanizmlərini yenidən nəzərdən keçirmək məcburiyyətindədir. Ukraynada davam edən münaqişə fonunda təsis edilən Avropa Siyasi Birliyi (ASB) ATƏT-ə artan inamsızlığa cavab olaraq ortaya çıxsa da, hazırda fəaliyyəti daha çox simvolik xarakter daşıyır və funksional təsirindən çox uzaqdır. Təhlükəsizlik məsələlərində təsirlərini ABŞ xarici siyasətindən asılılıq və daxili fikir ayrılıqları səbəbindən itirdiklərini dərk edən Avropa İttifaqı (Aİ) liderləri regionun əsas çağırışlarını müzakirə etmək üçün bir platforma yaratmağa çalışırlar. Amma ASB-yə tamhüquqlu institut statusu verməkdə tərəddüd edirlər ki, bu da qurumu sadəcə görüşlər üçün formal forum olaraq saxlayır və qərarlar qəbul etmə, konkret addımlar atmaq səlahiyyətindən məhrum edir.
Budapeştdə yeni ASB sammitinin başlanması ilə Avropa yenidən qlobal arenada müstəqilliyini təsdiqləməyə çalışır. ASB-nin ilkin ideyası, Ukraynadakı uzanan böhran fonunda səmərəliliyini itirmiş hesab edilən ATƏT-ə alternativ olaraq ABŞ, Kanada, Rusiya və Belarus kimi böyük dövlətlərin iştirakı olmadan Avropa əməkdaşlığına yönəlmiş fərqli yanaşma nəzərdə tuturdu. Buna baxmayaraq, aydın bir institusional strukturun və uzunmüddətli gündəmin olmaması ASB-nin real geosiyasi qüvvəyə çevrilmək potensialını sual altına alır. ABŞ-dan daha çox müstəqillik əldə etməyə çalışan Avropa liderləri, öz təhlükəsizlik sistemlərini və strateji avtonomiyalarını gücləndirmək zərurətini yavaş-yavaş dərk edirlər. Tarixən ABŞ Avropanın təhlükəsizliyinin təminatında mühüm rol oynayıb və bu da Avropa üçün uzunmüddətli asılılıq yaradıb. Tramp administrasiyasından bəri və Avropaya yardımların azaldılması ehtimalı fonunda Aİ liderlərinin öz təhlükəsizlik sistemini inkişaf etdirmək zərurəti ortaya çıxıb. ASB, simvolik potensiala malik olsa da, hazırkı vəziyyətdə Avropa üçün tam geosiyasi kurs yaratmaq üçün kifayət qədər güclü təşəbbüs deyil.
ATƏT öz ilkin mənasını itirdiyi və Avropada təhlükəsizlik və əməkdaşlıq sahəsindəki fəaliyyəti əsasən nominal xarakter daşıdığı bir vaxtda, Aİ üçün çətin bir vəzifə yaranır: Avropanı beynəlxalq məsələlərdə daha müstəqil və təsirli edəcək yeni mexanizmə keçmək. Bunun üçün sadəcə ASB-nin formal yaradılması deyil, həm də onun institusionalizasiyası, gündəmin formalaşdırılması və uzunmüddətli strategiyanın hazırlanması üçün real addımlar atılmalıdır. Budapeşt sammiti, təkcə Aİ liderlərini qəbul etməsi deyil, həm də yeni seçilmiş ABŞ prezidenti Donald Trampla olan əlaqələri sayəsində Macarıstanın baş naziri Viktor Orban üçün də bir növ qələbə oldu. Aİ-nin bəzi ölkələrində artan anti-Avropa əhval-ruhiyyəsi fonunda Orban müxtəlif maraqlar arasında manevrlər edərək öz mövqeyini möhkəmləndirməyi bacardı və həm Avropa, həm də dünya mediasının diqqətini çəkdi.
Sammitdə iştirak etməkdən imtina edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin qərarı da simvolik xarakter daşıyır. Bir sıra ölkələrin iştirak etməməsi fonunda Əliyevin olmaması Avropanın təxirəsalınmaz cavablar tələb edən ciddi çağırışlarla üzləşdiyini vurğulayır. Əgər ASB yalnız ümumi müzakirələr və ikitərəfli görüşlər üçün platforma olaraq qalsa və real həll yolları təqdim etməsə, bu, üzv ölkələrin etimad və maraqlarının itirilməsi ilə nəticələnəcək.
Avropanın gələcəyi: ATƏT və Avropa Siyasi Birliyinin rolu
Budapeşt sammitində müzakirə olunacaq əsas məsələlərdən biri ATƏT və onun Qarabağ münaqişəsinə diplomatik həll tapmağa uzun müddət cəhd edən Minsk qrupunun taleyidir. Bu qrup öz fəaliyyətində nəzərəçarpacaq uğur qazana bilməyib. Əgər Avropa yaxın gələcəkdə ATƏT-in buraxılması qərarını qəbul etsə, bu, Avropanın qlobal arenada daha müstəqil rol oynamağa keçidində dönüş nöqtəsi ola bilər. Fəqət bu proses üçün vahid mövqe və siyasi iradə lazımdır ki, bu da Aİ üçün hələlik problem olaraq qalır.
Avropa Siyasi Birliyinin gələcəyi birbaşa Aİ-nin ambisiyalı bəyanatlardan konkret addımlara keçmək istəyindən asılıdır. Budapeşt sammiti ABŞ-da Donald Trampın prezident seçilməsi fonunda baş tutur ki, bu da NATO çərçivəsində gələcək əməkdaşlıq və Ukraynaya yardımla bağlı qeyri-müəyyənlik yaradır, Avropanı strateji avtonomiyasını yenidən düşünməyə məcbur edir. Ekspertlər qeyd edirlər ki, Trampın qələbəsi ABŞ-ın Avropa təhlükəsizliyinə dair siyasətində dəyişikliklərə səbəb ola bilər və bu, Avropa liderlərini narahat edir. Bu vəziyyət bir tərəfdən Avropaya müstəqilliyini gücləndirmək üçün unikal imkan yaradır; digər tərəfdən isə onun zəif tərəflərini – kifayət qədər resursun olmamasını və daxili birliyin çatışmazlığını üzə çıxarır.
Avtonomiyasını möhkəmləndirməyə can atan Avropa, hələ də sabitliyin təminatı kimi Amerika dəstəyinə arxalanır ki, bu da onun qarşısında ciddi bir dilemma yaradır: Vaşinqtonun kursunda kəskin bir dəyişiklik baş versə, Avropa necə reaksiya göstərməlidir?
Bu yeni şəraitdə Macarıstanın baş naziri Viktor Orban, Aİ-nin ənənəvi mövqelərinə meydan oxumağa hazır, müstəqil mövqeyə malik bir lider kimi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Brüsselə qarşı skeptik mövqeyi ilə tanınan Orban, sammiti öz siyasi xəttini nümayiş etdirmək üçün platforma kimi istifadə edir. Milli suverenliyin gücləndirilməsi və ABŞ-ın Avropaya təsirinin azaldılmasının tərəfdarı olan Orban Trampı potensial müttəfiq kimi görür. Brüssel Ukraynanı dəstəkləyən vahid mövqedə israr etdiyi halda, Orban daha ehtiyatlı yanaşmanı üstün tutur və Rusiya ilə münaqişənin “sülh yolu ilə həlli” çağırışını edir. Onun bu mövqeyi, ümumavropa xəttinə zidd olaraq, Aİ daxilindəki fikir ayrılıqlarını vurğulayır və onu Brüsselin dominant xəttinə qarşı bir növ əks qüvvə kimi mövqeləndirir.
Bu ASB sammiti, müstəqilliyə can atan Avropa üçün tarixi bir məqam ola bilər, lakin həqiqi dəyişiklik üçün sadəcə ritorikadan daha artıq şey tələb olunur. Aİ qarşısında duran vəzifə təkcə öz institutlarını və resurslarını gücləndirmək deyil, həm də Amerika siyasətindən asılı olmadan Avropanın maraqlarını qorumağa qadir uzunmüddətli strategiya formalaşdırmaqdır.
Avropa təhlükəsizlik və miqrasiya çağırışları qarşısında
Hazırda Budapeştdə keçirilən Avropa Siyasi Birliyi sammiti təkcə Ukrayna böhranı və transatlantik əlaqələr səbəbindən deyil, həm də miqrasiya mövzusu ilə bağlı diqqət mərkəzindədir. Orta Şərqdəki münaqişələrin səbəb olduğu miqrant axını Avropa ölkələrini kompromis axtarışına məcbur edir, lakin vahid miqrasiya siyasətinin olmaması fikir ayrılıqlarını daha da dərinləşdirir. Məsələn, Macarıstan “açıq qapı” siyasətinin əleyhdarı olaraq sərhədlərdə nəzarətin gücləndirilməsinə çağırır və bu, ittifaq daxilindəki fərqli yanaşmaları bariz şəkildə göstərir. Nəticə etibarilə, Aİ miqrasiya axınlarını tənzimləmək üçün yeni mexanizmlər hazırlamağa məcburdur, lakin bu mexanizmlər hər zaman bütün üzv dövlətlərin maraqlarını əks etdirmir.
Təhlükəsizlik məsələlərində birliyin olmaması vəziyyəti daha da çətinləşdirir. Budapeşt sammiti ASB-nin institusional strukturunun olmamasını və bu səbəbdən onun ATƏT-ə alternativ ola bilməməsini açıq şəkildə nümayiş etdirdi. Bu platformanı gücləndirmək üçün mümkün həll yollarından biri qeyri-formal görüşlərdən iştirakçılar üçün öhdəliklərin olduğu müntəzəm iclaslara keçmək ola bilər. Lakin belə bir addım Avropa liderlərindən daha çox qətiyyət - ABŞ-a arxalanmadan Avropanın təhlükəsizliyi üçün böyük məsuliyyəti öz üzərlərinə götürməyə hazırlıq tələb edir.
Donald Trampın ikinci prezidentlik müddətinin potensial nəticələrinə cavab olaraq, Avropa Komissiyası ABŞ-ın siyasətindəki dəyişikliklərin regionun təhlükəsizliyinə və iqtisadiyyatına təsirini təhlil etmək üçün xüsusi işçi qrup yaradıb. Buna baxmayaraq, Avropa institutları hələ də Vaşinqtonun qərarlarından asılıdır və Ağ Evdən gələn hər hansı bir gözlənilməz dəyişiklik Aİ daxilində böhranların zəncirvari reaksiyasını yarada bilər. Budapeşt sammiti, əvvəlki Aİ liderlərinin görüşləri kimi, vahid strategiyanın hazırlanması istiqamətində vacib bir addımdır. Lakin Amerika dəstəyinin azalması təhlükəsi və Avropada daxili ziddiyyətlərin artması fonunda bu görüşlər sadəcə simvolik jestlərə çevrilmə riskini daşıyır.
Sammitin gündəliyində olan digər mübahisəli mövzu Gürcüstandakı vəziyyətdir ki, bu da Gürcüstanın Avropaya inteqrasiyası ilə bağlı Aİ daxilindəki fikir ayrılıqlarını vurğulayır. Viktor Orbanın Gürcüstanın hakim partiyasına dəstəyi və sammitdən əvvəl Tbilisiyə son səfəri bu gərginliyi artırır. Brüssel Gürcüstanın pro-Avropa ambisiyalarını dəstəkləmək və eyni zamanda Budapeşt ilə fikir ayrılıqlarını idarə etmək dilemması ilə üz-üzədir.
Ukrayna məsələsində dəfələrlə Aİ qərarlarını bloklayan Orban, blok daxilindəki böyüyən çatları nümayiş etdirir və Avropanın xarici siyasət üzrə birliyinin çox şərti olduğunu vurğulayır. Bu amil Aİ daxilində daha dayanıqlı və üzv dövlətlərin müxtəlif mövqelərini nəzərə ala bilən qərar qəbuletmə mexanizmlərinin yaradılması zərurətini bir daha göstərir.
ASB mövcud məhdudiyyətlərinə baxmayaraq, Avropanın təhlükəsizlik və xarici siyasətdə müstəqilliyini gücləndirmək üçün təməl ola bilər. Avropa İttifaqı ASB-ni daxili və xarici problemləri həll etmək üçün effektiv mexanizmə çevirə bilməsə, bu platforma sadəcə Avropa siyasətinin zəifliklərini əks etdirən bir boş qabığa çevrilmək riski ilə üz-üzə qalır. ASB-ni real bir alətə çevirmək, Avropa liderlərinin qətiyyətindən və Avropanın müstəqilliyinə və strateji muxtariyyətinə sadiq qalmağından asılıdır, xüsusilə də qlobal təlatümlər və böyük güclərin təzyiqi şəraitində.(Bakunetwork)
